Дата: 2016-02-23
На?ша:
Бисёр муттафаккирони замони гузашта дар ?алли масъалаи инсон озодона рафтор карда метаовнад ё ба зарурати объективии беруна тобеъ аст, кушидаанд. Материалистони асри XVIII франсуз Голбах, Гелвесий, Дидро ва дигар?о ин масъаларо ба манфиати зарурат ?ал карда, из?ор доштаанд, ки ?ар ?одиса, фар? надорад, ки он ?одисаи калон аст ё хурд, ма?з ?амон тари?, ?амон ва?т ва ба ?амон шакл ба амал меояд, ки бояд аз рўи зарурати ?онунии объектив? ба амал меомад.
Гурў?и дигари философ?о исбот кардани мешуданд, ки одам дорои озодии маънав? буда, он ба ?е? як шароиту сабаби беруни вобаста нест. Философи асри ХVIII немис Иммануил Кант ба он ди??ат мекард, ки одам натан?о зу?уроти табиат (феномен), аст, балки ба ?онун?ои вай итоат мекунад, ва со?иби аклу шуур буда, ?одир аст муста?илона ба ?ароре ояд ва интихоб кунад. Ва модом, ки ?амин тавр аст, одам дар интихоб комилан озод ва барои он пурра ?авобгар аст.
Философ экзистенсиалистии муосири франсуз ?ан Пол Сартр исбот кардани мешавад, ки одам, сабабу вазъият ч? гунае, ки набошад, дар интихоб озод аст.
Вобастагии силсилаи монеа?о аз он ма?сад?ое, ки одам дар назди худ мегузорад, дар ?а?и?ат вобастаг? дорад
«Озод? он нест», ки одам худро чунон тасаввур карда, аз ?онун?ои табиат вобаста набошад, - навишта буд Ф.Энгелс, балки он аст, ки ин ?онун?оро донад ва дар асоси ин дониш?о барои мунтазам ма?бур кардани ?онун?ои табиат, ки ба ма?сад?ои муайян амал мекарда бошанд, имконият пайдо кунад. Ин ?ам ба ?онун?ои табиати беруна ва хам ба ?онун?ои ?астии ?исмон? ва маънавии худи инсон дахл дорад…»
Маф?уми озод? гуногун аст. Дар ?ар со?аи ?аёти ?амъият?, ки дар он инсони бошуури сохибирода дар назди худ ма?сади муайян гузошта, барои расидан ба ин ма?сад кўшиш мекунад, озодии маънав? пайдо мекунад. Одам ба чизе, ки дучор наояд, ба офати табиат, ба иродаи одами хайр, ни?оят, ба майлу ращбати худ, - дар ?ар ?олат мазмуни маф?уми озод? дигаргун мешавад, зеро роли одам ва вобастагихое, ки аз он роли фаъолияти инсон каму беш шуда метаовнад, тагйир меёбад.
Озодии маънав? ?аргиз мав?удияти кадом як со?а?ои махсуси ма?дуди ?аёти ?амъияти набуда, балки дар дохили он озоди ба даст оварда мешавад. Озодии маънав? дар ?амаи ?аб?а?ои рафтори инсон ва муносибати тарафайни одамон зо?ир мегардад. ?ам дар оила ва ?ам дар ?ои кор, дар ва?ти истиро?ат ва дар протсесси исте?солот вазъияти маънав? руй дода, дар он?о озодии маънав? маънии муайян пайдо мекунад.
Хусусият?ои озодии маънавиро муайян карда, ?удуди ахло? ва ?удуди ?у?у?ро ?удо накардан мумкин аст. Аввалин чи?ате, ки дар ва?ти му?оисаи ахло? ва ?у?у? ба назар мерасад, «минта?аи» умумии ба тартиб овардан аст. Дар аксар ?олат?о ?азои ?у?у?? бо ?азои маънав? ?аробат дорад; касе, ки ?азои ху?у?? мегирад, маънан мазаммат карда мешавад. Аммо, агар сухан дар бораи хусусияти озодии маънав? равад, он?о фар? доранд ва ин онхо бащоят му?иманд. Вайрон карда шудани ?оида?ои ахло?ро атрофиён дар ин ё он шакл мазаммат мекунанд. Муносибати одамон, афкори ?амъият?, ё кирдор ва тарзи рафторро махкум мекунанд, - ?амаи ин дар шуури маънавии ?амъият роли реалиро мебозад, ки озодии маънавии одам дар дохили он ?ойгир аст. Тартиботи ?у?у?? бошад, тамоман дигар аст. Одаме, ки ?онунро вайрон мекунад, мумкин аст ?азо дода шуда, аз озод? ма?рум ва аз ?амъият ?удо карда шавад, ки товони зарари ба давлат ва ?амъият расонидаашро бо ме?нати вазнину пурмаша??ат ди?ад. Ма?дудияти доираи ахло? нисбатан сабуктар бошад ?ам, таъсираш ба одам хеле калон аст.
Чунин ба назар мерасад, ки ?онун?ои ахло? озодии маънавии шахсро ма?дуд мекарда бошад, доираи озодии маънав? ?амон андоза ма?дуд мешавад. Философи асри ХIХ немис Макс Штирнер, ки ўро аксар «пайгамбари эгоизм» меномиданд, масъалаи озодиро ма?з ?амин тавр ба миён гузошта буд. Вай китоби худ «одами яккаву ягона ва сарвати ў» - ро бо сухан?ое сар карда буд, ки дар он?о ?амаи он кор?ое, ки ?ар одам бояд и?ро кунад, бо нафрат номбар мекард.
Тан?о ба назари касе, ки рўяки мушо?ида мекунад, чунин менамояд, ки гуё даст кашидан аз ?амаи ?онун?ои маънав? ба одам озодии доим? мебахшад. Худсарии ?ама, ки аз чунин анархизм ба ву?уд меояд, ?ар касро аз он озодии реалие, ки бо ма?дудияти маънав? муяссар мешавад, ма?рум мекунад. Чунки «озодшав?» тан?о баргаштан ба подаи ?айвонот, подаи зоолог? мебуд, ки дар байни онхо як ?у?у? – ?у?у?и пурзўр ?укмрон асту халос.
?оидаю ма?дудият ва тавсия?ои ахло?, ки дар ?амъият ба миён меоянд, воситаи ба амал баровардани зарурат, яъне шарти озодии маънавии реалии ?ар шахс мебошад.
Як гурў? аз тарси мазаммати одамон мувофи?и ?оида?ои ахло? рафтор мекунад, дигаре бо ма?сади сазовор шудан ба ?урмату э?тироми атрофиён худро ма?дуд мекунад, сеюми бошад, ба ?еч як омил?ои беруни умед набаста, ба риояи интизом вазифадор будани худро ботинан ?ис карда, мувофи?и ахло?у одоб рафтор мекунад, ва, ни?оят, одамоне ?астанд, ки зарурати хушахло?иро натан?о мефа?манду халос, балки аз хушахло?ии худ лаззат мебаранд.
Озодии маънав? ба андозаи он меафзояд, ки ахло? аз восита?ои зо?ирии батартибандоз?, ки аз ?амъият бармеояд, ба воситаи батартибандозии ботин? табдил ёфта, воситаи худтартибшав? мегардад.
Агар унсур?ои зарурии батартибандозии ахло? мав?уддияти ма?кумкунанда ё маъ?улкунандаи афкори чамъият? бошад, оё онро мукаммал ?исоб кардан мумкин аст? Равшан аст, ки дар ин дара?аи тара??иёти шахс ў тан?о зери назорат хушахло? буда метавонад. Ва?те, ки одам худаш тан?ост ва ягон шо?ид нест, ўро ч? ма?бур мекунад, ки аз рўи ахло?у одоб рафтор кунад? Барои касоне, ки барои на «аз рўи ви?дон», балки «аз тарс» риоя кардани ?оида?ои ахло? одат кардаанд, дари пўшидаи хонаашон ?удудест, ки дар паси он ?ар кор мумкин ва равост, ин амалро Тартюфи Молер бо чунин суханон ифода кардааст:
Хушомад задан-пеши хар як гунох аст,
Гунохи нихон? – магар ин гунох аст?
Натичахои кофии ба тартиб андозии маънавии рафтори аъзоёни ?амъиятро таъмин карда наметавонад. Бахудназораткунии ботин? табдил ёфтани батартибандозии зо?ирии маънав? шахсро дорои шуури маънав? мекунад. Дар ин сурат шахс барои мустакилона, яъне озодонатар, эчодкоронатар иштирок кардан дар ?аёти маънавии ?амъият ?обилият пайдо мекунад.
?оида?ои ахло? ?ар ?адар о?илона буда, ма?мўи та?рибаи ахло?ии чандин наслро дар бар гиранд ?ам, о?илона ва пурма?сад будани он?о бештар ба худи одамоне вобастааст, ки кору амал мекунанд.
Яке аз шарт?ои инкишофи озодии маънавии одам ?обилияти вай аст, ки пеш аз ба ?ароре омадан ч? нати?а бахшидани онро донад.
Одам ба ?амаи он ?олат?ое, ки дар ?аёт рўй меди?ад, ?ар ?адар бошуурона муносибат намояд, амали вай ?амон дара?а озод аст.
?ар кас кореро ба ?о оварда, бо ?амин як тари?и имконпазирии рафторро ба амал мебарорад. Худи мав?удияти ин тари??о (имконияти хар хел рафтор кардан) ва донистани он?о шарти му?имест, ки ?амаро водор месозад сабаб?ои амалиёташ ва о?ибат?ои онро андеша кунад. Аммо бо ин интихоби одам ма?дуд намешавад. Вай интихоб карда, ба таъсири пурзўри ?ам беруна ва ?ам дохили дучор мешавад, ки ?ар кадоми он?о дар интихоби як ?арори муайян роли омилро мебозад. Чунин таъсирро оила, хешу а?рабо, рафи?он, афкори ?амъият? ва ни?оят шав?и худи кас расонида метавонад.
Ба ин муносибат масъалаи а?амияи ирода дар озодии маънавии одам хеле му?им аст. Бояд ?айд кард, ки дар зимни ин сухан дар он хусус меравад, ки одам ба ма?сади дилхо?аш бо чи гуна кўшишу щайрат ноил мешавад. Дар доираи озодии маънав? ирода ?амчун воситаи ба амал баровардани идея?о ва ?арор?ое мебошад, ки маънии конеъ кардани талаботи шахс? ва ?имояи манфиат?ои шахсиро надорад. Зиёда аз он, дар доираи ахло? иродае, ки ба бартараф кардани майлу хо?иш ё манфиатдории шахс? ?одир бошад, а?амияти махсус пайдо мекунад.
Хушахло?? ?амеша ба худпараст? зид аст ва бинобар ?амин ?ам, ?арчанд ба андозаи тара??ии маънавии шахс дара?аи иродаи барои ин кор зарур суст шавад ?ам ?атман унсур?ои худбартарафкуниро дар бар мегирад. Дар баъзе вазъият?о зиддияти беруниро, ки аз одам ?увваю щайрати зиёд талаб мекунад, бартараф кардан лозим аст.
Ба а?идаи бисёр психолог?о вобастагии му?имтарин иродаро бо шуур ало?аманд мекунад. Дара?аи иродаро муста?кам гирифтани одам аз он вобаста аст, ки вай дар назди худ ч? ма?сад гузоштааст, и?рои он барои вай ва барои ?амъият ч? а?амият дорад.
?и?ати осонтарин дар тара??ии ирода фаъолияти пурма?сад аст, ки он сифат?ои нави мусбати одамро муста?каму ?ав? мекунад.
Одатан, дар бораи озод? сухан ронда, мо онро бо чунин маф?ум?о, ба монанди бахту саодат, неъмат, ?аёт баробар мешуморем. Тан?о як зумраи хурди мутафаккирон мефа?манд, ки ин неъмати басо мушкил буда, худ аз худ фаро?ам намеояд, балки ба он дар мубориза бо мушкили?о, ма?румият?о, дар муборизаи худ бо худ муваффа? мешаванд.
Озод будан, муста?ил будан маънои масъул буданро дорост. Ин ало?аи озод? ва масъулият аксар ва?т ба он сабаб мешавад, ки одамон аз озоди дида тобеиятро алвотар медонанд. Фармонбардору та?ти васоят будан хеле тин?тар аст.
Масъулияти маънавии одам ба ч? асосс ёфтааст? Якчанд асосро номбар кардан мумкин аст, ки масъулияти маънавиро муайян мекунад. Пеш аз ?ама ?ар кас дар ?амъият зиндаг? мекунад ва ?ар он ч? ўро ташаккул меди?ад, таъмин мекунад ва тара??и меди?ад, ?амаи ин ма?сули фаъолияти ?амъият? буда, бо кўшишу щайрати одамон бисёр ба ву?уд оварда мешавад.
Одам ба рафтори худ ?авобгар аст, ки он ?ар ?адар аз сабаб?ои берун?, вобаста набошад ?ам, бе иродаю шуури вай ба амал намеояд.
Пайдо шудани моликияти хусус?, та?симоти нобаробар боиси пайдоиши дузди гардид, вале ин тамоман он маъноро надорад, ки ?ар кас бояд аз рўи зарурат бо рафтор?ои худ ин имконияти баву?удомадаро ба амал барорад.
Масъулияти одам боз як шарти му?ими дигар дорад, ки он донистани тавсия?ои мувофи?и маънав? ва имконияти пешаки фа?мидани о?ибат?ои кирдор?ои худ мебошад. Бинобар ин, синну сол?ои муайяне му?аррар шудаанд, ки кўдаконро аз масъулияти маънав? ва ?у?у?? озод мекунанд. Бо ву?уди он, бояд ?айд кард, ки давраи рафтори маънан масъулиятнок назар ба синну соле, ки ба одам ?азои ?у?у?? додан мумкин аст, хеле пештар фаро мерасад.
Дар таърихи афкори этик? бор?о муло?иза шудааст, ки дорои масъулияти маънавиро тан?о бо доираи ният ма?дуд кард. ?атто таклиф шуда буд, ки байни ахло? ва ?у?у? доираи масъулият махсус чудо карда шавад: ?у?у? одамро барои кирдори содиршуда, ахло? бошад, барои кор?ои пеш аз содир шудани кирдори азмкардааш ?азо меди?ад.
Дар ?а?и?ат, одам тан?о ягон гуно? содир карда, ба ?азои ?у?у?? гирифтор мешавад. Аммо барои му?аррар кардани андозаи ?азои суд бояд мазмуни мароми саббаб?ои ?а?и?ии кори содиршударо донад. Аз тарафи дигар масъуляти маънавиро тан?о ба азму ният?ои одам муайян кардан мумкин нест.
Тан?о бо кадом азму ирода ба амал баровардани ният?о меъёрест, ки дар ?а?и?ат ба кадом принсип?ои ахло? нисбат доштани одамро муайян мекунад.
Ба ин муносибат ?айд кардан му?им аст, ки одам на аз рўи амали худ, балки амал накарда ?ам хушахло? буда метавонад. ?олатхое мешаванд, ки вазъият одамро ма?бур мекунад коре кунад: сухани ?алкунанда гўяд, ба касе ё ба коре ёри расонад, каси но?а? айбдоршударо тарафдор? кунад. Дар ин ?олат, ?ар ?адар хилофи а?ли солим намояд ?ам, одам барои он коре, ки карданаш лозим буду накард, ?авобгар аст.
Проблемаи масъулияти маънавиро ?ал намуда ду масъалаи гуногунро фар? кардан му?им аст: зарурати масъуляти маънавии шахсро муайян мекунад ва ?а?и?атан дорои чунин сифат?ои манав? будани шахсоне, ки ба асоси замони ?озира ин ё он дара?а нисбат доранд. Кори ба зиммаи одам гузошташуда ?ар ?адар му?им ва масъулиятнок набошад, ?ам он худ аз худ одамро аз сифат?ои маънавии масъулиятнок ки дар ин ?олат зарур аст, дарак намеди?ад.
Ало?аи ами?у комили ду маф?ум, яъне озод? ва масъулиятро фа?мидан чандон осон нест. Аксаран ?авонон ин ду маф?ум?ои комилан гуногун тасаввур мекунанд: озод? ва со?аи ?у?у? мансубият дорад ва бе озоди бахту саодат амри ма?ол аст, онро ?амчун яке аз вазифа?ои мушкил ва на ?амеша гуворо мешуморанд.
Мубориза бо бемасъулият? ва форищбол?, аз як тараф бо худсар? ва волюнтаризм, аз тарафи дигар, вазифаи му?ими тарбия буда, аз бисёр ?и?ат ба ?алли дурусти назариявии он вобаста аст. Озод? дар асоси дарки зарурияти объектив? мувофи?и дара?аи дониш имконият ва ?обилият худи одам асос ёфтааст. Озод? ч? ?адар зёед бошад, одамон имконият?ои реалии худро ?амон ?адар хубтар дарк мекунанд.
Просмотр: 7006
Музыка способна оказывать известное воздействие на этическую сторону души; и раз музыка обладает такими свойствами, то, очевидно, она должна быть включена в число предметов воспитания молодежи.
© 2020 DURAHSHON.TJ. All rights reserved