Анатомияи синну соли ва физиология
Дата: 2016-09-22
Анатомияи синну сол ва физиология як ?исми фанни биология буда, ?одиса?ои ?аётро дарбар мегирад ва инкишофи организм?ои зинда, сохту вазифаи он?оро меом?зад. ?амаи ин аз ну?таи назари ба ?ам ало?аманду вобаста будани ?ар як бадани зинда ва му?ити атроф сан?ида мешавад. Дар сохти бадани одам ?усусият?ои синну сол?, ?инс? ва шахс? мушо?ида мешавад. Баъдан дар айёми к?дакию наврас? ва ?атто ?авон? узв?о дар инкишоф буда, тафри?и таркибот?ои бофта?о идома дорад. И.П.Павлов ?айд намудааст, ки одам ма?сули олии табиат буда, мураккабтарин ва нозуктарин система аст. Инкишофи одам сохт ва вазифа?ои бадани ? на тан?о ба омил?ои биолог? вобастаанд, балки ма?сули му?ити и?тимо? - маиш? аст. Асоси такомули одам инкишофи ма?зи сар, инкишофи нут? ва раванд?ои мактаб мебошанд.
Вазифаи ом?зиши фанни анатомияи синнусол? ва физиология иборат аз равшан кардани ?онуният?ои сабзиш ва инкишоф, хусусият?ои функсия адокунии организми том, система?о, аъзо, бофта?о ва ?у?айра?ои то ?адди молекулавии дар мар?ила?ои гуногуни синну сол му?аррар кардан аст.
Дар ?у??ат?о оиди маориф ?айд шудааст, ки бештар ба бардамии насли наврас эътибор дода шавад. Ин масъала дар ва?ти ом?хтани фанни асос?ои анатомияи синнусол? ва физиология ?алли худро меёбад. Вазифаи фанни мазкур низ дар раванди та?аввулот (эволютсия) аз дарккунии давра?ои асосии инкишофи одам, ташаккулёбии бадани к?даку наврасон дар шароити му?ити атроф, хусусият?ои сохти бадану вазифа?ои он дар давра?ои гуногуни синну сол иборат аст.
Дониш?ў чиро бояд донад, - ба ?айр аз омeзиши фан?ои асосии педагог?, психолог? ва методикаи фан?ои махсус маълумоти олии муалимони ояндаро он ва?т пурра шуморидан мумкин аст, ки бар замми ин фан?о фанни анатомия ва физиологияро омeхтан лозим аст. Барои он ки ин фан асоси илмии ташкили таълим ва тарбияи ба ?исоб меравад.
Ходими барxастаи илми педагогика Н.К.Крупская гуфта буд: «Педагог аввал сохт ва ?аёти танаи одамро бояд омeзад, яъне анатомия ва физиологияи танаи одам ва тара??иёти онро донад. Бе ин педагоги хуб шудан ва дуруст ба воя расонидани кeдак мумкин нест».
?а?и?атан ?ам ч? арзиш дорад агрономе, ки биологияи растани?о ва хусусияти хокро надонад, ё ин ки xарро?е ки анатомияи танаи одамро наомeхта бошад. Маводи кор барои педагоги оянда кeдак буда, саломатии психик? ва xисмони кeдак дар масъули муаллим мебошад. Инсон, ки захираи асосии устувориро дар айёми мактаб? ?осил мекунад дар оянда ин захира то охири ?аёт ба e хизмат карданаш лозим аст.
1. Дониш?? ?онуният?ои асосии физиологии организми инкишофёфтаистодаи к?дакон ва наврасонро донад, ки он дар кори таълиму тарбия дар мактаб ва ?ифзи тандурустии насли наврас шарти зарур? мебошад.
2.Тамоми дониш?ои назарияв? ва амалианд?хтаи дониш??ён бояд ?абл аз ?ама ба саломатии насли наврас нигаронида шавад.
3.Дар донишxeён тарбия кардани фа?миши дурусти диалектик? дар асосии ?онуният?ои биологии сабзиши организми кeдакон ва наврасон.
4. Шиносоии донишxeён бо асос?ои рефлекс?ои шартии таълим ва тарбияи кeдакон ва наврасон.
5. Такмил додан дар муаллимон ва тарбиятгарон оянда, бо ма?орат истифодабарии дониш?ои гирифта дар ташкили кор?ои таълиму тарбияв? ва анализи протсес?ои педагог?.
Барои доштани ма?орати педагог?, муаллим бояд метод?ои тарбия ва таълими кeдакро бо таври комил ва дар асоси илм? донистанаш лозим аст.
Дониш?? аз ??даи ч? бояд баромада тавонад: дониш??ён баъди ом?хтани ?исм?ои ?удогона дар маврид?ои зарур?, чунонч? баромадани банду бу?ум?о, шикастани устухон, хунрав?, сан?идани набз, за?ролудшав? саросема нашуда, к?маки аввалин расонида тавонанд. Дониш?? аз ??даи тавсия додан ба ташкили раванди таълиму тарбия, реxими р?зи хонандагон, ташкили дурусти х?рок, истифодаи айёният?о дар дарс?о баромада тавонад.
Анатомияи синну сол ва физиология аз ?абили фан?ои биолог? мебошад. Он?о шохаи муста?или физиология ва анатомияи умум? ба шумор меравад.
Анатомия илмест, ки шакл ва сохти бадани инсонро меом?зад. Анатомия аз калимаи грек? - анатемно гирифта шуда, маънояш ташре? кардан аст. Анатомияи одам ба якчанд шакл?о ?удо мешавад, ки яке аз он?о анатомияи синну сол? башумор меравад.
Анатомияи синну сол та?йироте, ки дар сохти бадану ?уз?ояш дар раванди инкишофи шахсии бадан, яъне дар онтогенез (онто - фард, gentsis - пайдоиш, асл) ба ву?уд меояд, меом?зад. Сохт ва инкишофи одамро ?абл аз таваллуд (пеш аз батн?), фанни анатомияи синну сол? меом?зад. Хусусият?ои сохти бадани одам аз волидайн мегузарад, ки он?оро омил?ои ирс? ва низ омил?ои му?ити берун? (х?рок,шароит?ои илмию ?у?роф?, сарбории ?исмон?), ки ба худи ?амон шахс таъсир мебахшанд, му?аррар мекунанд.
Физиология шохаи муста?или физиологияи одам ва ?айвонот башумор меравад. Физиология ?онуният?ои ташаккул ва инкишофи функсия?ои физиологии органикиро дар давоми умр аз бордоршав? то охири умр меомeзад,ки он мавриди асосии мутолиаи физиология мебошад. ?ар як организм аз соддатарин сар карда то организми одам (аз соддатарин)-?амаи мар?ала?ои инкишофи индивидуалиро аз сар мегузаронад ва дар як организм, ?атъи назар аз мураккабии сохташ, раванд?ои физиолог? мегузарад.
Одам мав?удоти зиндаи ташаккулоташ олитарин мебошад ва гарчанде функсияи физиологии вай ба организми ?айвонот гузарад ?ам, он раванд?о сифату хусусияти дигар доранд ва бо ?амин аз раванд?ои физиологии ?айвонот фар? мекунанд. Сабаби асосии ба худ хос будани раванд?ои физиологие, ки дар организми одам мегузаранд, таъсири му?ити и?тимо? мебошад.
Хусусият?ои функсияадокунии организм, система, узв ва бофта?ои организми одами инкишофёфтаистода ди??атро аз замон?ои ?адим ба худ ?алб мекард.Ба инкишофи фан?ои анатомия, физиология олимони юнони ?адим са?ми арзанда гузоштаанд,ки он?о асосгузори лу?ати истило?отии фан?ои табии мебошанд. Дар Юнони ?адим инкишофи фан?ои тиббу табиатшинос? ба дара?аи бемислу монанд со?иб мешаванд. Намояндагони бар?астаи он?о Демокрит, Арасту, ?ерофил буданд. Сол?ои 130-201 милод? Клавдий ?ален як?мин шуда аз фанни анатомия лексия хондааст.
Дар аср?ои миёна илму фар?анг ба дин тобеъ буданд. Намояндаи забардасти ?амон давра саромади пизишкони ?а?он, файласуф ва олими маш?ури Шар??, шайхурраис Аб?алй ибни Сино, ки вайро дар Аврупо чун Авитсена меписандиданд, мебошад.
Аб?ал? ибни Сино (980-1037) дар де?аи Афшанаи наздикии ша?ри Бухоро таваллуд ёфт ва дар ?амин ?о со?иби илму маърифат мегардад. Сино шо?асари доир ба тиб «Ал-?онун» номи пуррааш «Ал-?онун фи-т-тиб» (?онуни тиб) ро навишта ба илми тиб ?иссаи хеле бузург гузоштааст. Мувофи?и тасаввуроти ? бадани одамро 4 олот - дил, майна, ?игар, тухм идораю танзим мекунад. ?амин тавр ? оиди гигиена сухан кардааст. Андрей Визалийро (1514-1564) асосгузори анатомияи илм? меноманд.
Уилям ?арвей (1578-1757) олими Англия соли 1628 тад?и?от?ои амал? оид ба ?аракати дилу хуни ?айвонотро нашр кардааст. Асри XIX асри хотирав? аст, ки дар ин давра се назарияи хеле му?им - назарияи ?у?айра, назарияи эволютсион? ва назарияи ирс? ба ву?уд омаданд. Инкишофи физиология инчунин физиологияи синну сол? ба номи И.М.Сеченов ва И.П.Павлов вобаста мебошад.
Олимони ?ум?урии То?икистон ?ам оид ба мо?ияту хусусият?ои сохтору вазифавии узв?ою бофта?о ба тари?и та?рибав? тад?и?оти илм? бурда, дар со?аи анатомия, физиологияи к?дакону наврасон са?ми арзандаи худро гузошта истодаанд.
Профессор Ра?имов Я.А. (15 сенябри соли 1916 дар ш. Ху?анд таваллуд ёфта, 11 сентябри соли 1993 вафот кардааст) - яке аз шогирдони академик?о Терновский В.Н. ва Xданов Д.А. буда, олими маъруф, узви вобастаи АУ ?ум?урии То?икистон ва ходими бар?астаи ?амъият? аст, ки аз соли 1950 то 1991 сарвари кафедраи анатомияи одами Донишго?и тиббии То?икистон ба номи Аб?ал? ибни Сино буд. Мавз?ъ?ои асосии кор?ои илмиаш доир ба анатомияи синну солии ?азирачаи ма?зи сару анатомияи му?оисавии ма?рои (лимфавии) ?афаси сина мебошанд.
Профессор Ф. А. Абдура?монов (5 декабри с. 1930 дар ш. Конибодом ?Т таваллуд ёфтааст) - яке аз шогирдони академик?о В. Н. Терновский, В. В. Куприянов ва Я. А. Ра?имов мебошад. У олими маъруфи со?аи морфологияи экспериментал?, доктори илм?ои тиб (1968), профессор (1969), академики Академияи Ом?згор? ва и?тимоии Федератсияи Русия (2004), арбоби шоистаи илму техникаи ?Т (1994) ва ходими намоёни ?амъият? аст. Муаллифи зиёда аз 180 асар?ои илмию метод? мебошад.
?амин тавр ом?хтани фанни асос?ои анатомияи синну сол ва физиология дар таълимоти донишго? ?атман мав?еи сазоворро иш?ол хо?ад кард.
Анатомия ва физиологияи синну сол? барои тара??иёти фанн?ои педагогика, психология, физиологияи хeрокхeр?, ме?нат ва варзиш, гигена ва фан?ои дигари тибб? зарур аст. Барои фа?миши ?онуният?ои ташаккули функсия?о дар протсесси тара??иёти индивидуалии одам далел?ои илмии физиолог? дар мисоли физиологияи ?у?айра, физиологияи му?оисав? ва эволютсион?, физиологияи узв?ои ало?ида ва системаи он?о: дил, xигар, гурда?о, хун, нафаскаш? ва системаи асаб зарур аст.
Фанни физиологияи синну сол? бо фан?ои эмбриология, генетика, ситология, гистология ва биохимия ало?аманд буда, барои тара??иёти педиатрия, травмотология ва xарро?ии баччагона, психология ва педагогикаи синну сол? а?амияти калон дорад.
?у?айра (cell?la) таркиботи ибтидоии во?иди муста?или бадани зинда буда, ба таркиби бофта медарояд ва дар мубодилаи модда?о бевосита иштирок мекунад. ?у?айра во?иди оддитарини сохтмон? ва коркуни организми зинда мебошад, ки аз ядро ва ситоплазма иборат буда, асоси инкишоф ва сохти баданро ташкил меди?ад. Азбаски дар ?у?айра ?араёни мубодилаи модда?о муттасил мегузарад, бинобар ин сохти ситоплазма ва ядро (ма?з) ?адре та?йир меёбад.
Ми?дори ?у?айра?ои бадани инсон хеле бисёр буда, ?а?машон аз 5 - 7 то 200 мкм та?йир ёфта меистад. Аз ?ама ?у?айраи калонтарин ?у?айра?ои ?инсии зан (тухм?у?айра?о) ва ?у?айра?ои асаб (нейрон?о) ва аз ?ама хурдтарин ?у?айраи хун (лейкосит?о) мебошанд.
Шакли ?у?айра?о хеле гуногун буда, мувофи?и вазифаашон гирдак, дукшакл, ситорашакл, па?н, призмашакл, мукаабмонанд, шохадор ва ?оказо мешавад. Масалан, дарозии баъзе ?у?айра?о (нейрон?о) бо шохча?ояшон та?рибан то 1,5 м меояд. Дар бадани инсон низ дигар модда?ои зинда мав?уданд, вале сохти ?у?айрав? надоранд. ?у?айра?о ба якдигар зич пайвастаанд ва дар ин ?ол бадан ?амъи соддаи ?у?айра?о набуда, балки таркиботи хеле мураккаби дорои чунин хусусият?оест, ки барои ?у?айра?ои ?удогона хос нестанд. Фаъолияти зиндагии ?у?айра?о ба якдигар зич вобаста буда, дар бадани ?айвоноти сер?у?айра он?оро системаи асаб танзиму идора мекунад. Сохти ?ар як ?у?айра хеле мураккаб буда, аз ситоплазма ва ядро иборат аст.
Ситоплазма таркиботи асосии ?у?айра буда, аз 1 то 29 % ?а?ми онро ташкил меди?ад ва таркибот?ои зайл: гиалоплазма, органоид?о ва ?аш?ои ситоплазмав? иборат аст. Ситоплазмаро аз берун пардаи се?абатае, ки плазмолемма (ситолемма) ном дорад, и?ота карда, ?у?айраро аз му?ити ?амшафати атроф ?удо мекунад.
Митохондрия?ои ситоплазма намуди донача?ои майдаяк, ч?бак?о ва ришта?о доранд, ки ми?дорашон дар як ?у?айра та?рибан 3-4 ?азор, ?утрашон то 1 мкм, дарозиашон то 15 мкм меояд. Он?о дар ?араёни оксидшавии модда?о иштирок карда, ?амчун "нер?го?и бар??" амал мекунанд.
Аппарати шабакавии дарун? (комплекси ?олд??) дар наздикии ядрои ?у?айра во?еъ буда, намуди ?убобча, лав?ача ва найча дорад, ки дар ?араёни ?осилшавии полисахарид?о иштирок мекунад.
Лизосом?о ?исмча?ои л?ндаи андозаашон 0,2 - 0,4 мкм ва деворашон аз пардаи ситоплазмав? иборат буда, ми?дори зиёди фермент?о доранд, ки он?о дар худи ?у?айра дар ?араёни ?азмшавии модда?ои ?изо? ва ?айри?изо? иштирок мекунанд. Бинобар ин лизосом?о дар ?у?айра?ое, ки вазифаи фагоситозро ба ?о меоранд, мав?уданд.
Ядро (ма?з) (n?cle?s - аз лотин?, ca?yon - аз юнон?) ?ам, ба мисли ситоплазма, ?узъи хеле му?ими ?у?айра буда, маълумот ё код?ои генетикиро ниго? медорад ва дар ?осилшав? ё синтези сафеда мунтазам иштирок мекунад. Одатан ?у?айра як ядро дорад, вале ?у?айра?ои дуядро?, сеядро? ва бисёрядро? ва ?атто беядро? (эритросит?о) ?ам дучор шуданашон имконпазир аст. Шакли ядро?о ба кайфияти худи ?у?айра вобаста буда, он?о одатан тухмшакл, гирдак, ч?бакчашакл мешаванд. Андозаи ядро аз 4 то 40 мкм буда, онро пардаи плазмавии махсуси ду?абатае, ки нуклеолемма ном дорад, и?ота мекунад. Ядро пур аз нуклеоплазма ё ки шираи ядро буда, дар ма?зи он якто ё ки дуто ядроча ва низ хроматин мав?уданд.
Вазифаи асосии ?у?айра. ?у?айраи зинда системаи мураккаби серамал буда, бо ?амро?ии таркибот?ои ?айри?у?айрав? дар он?о муттасил мубодилаи модда?о ба амал меояд ва мунтазам худтаъмиру тоза ва худта?дид кардан зо?ир мешаванд. Ф. Энгелс навиштааст: "?аёт тарзи зиндагии ?исмхои сафеда буда, ла?заи му?ими он мубодилаи муттасили модда?о байни ин ?исм?ою табиати берунии гирду атрофашон мебошад, дар баробари ин бо ?атъ гардидани мубодилаи модда?о ?аёт ?ам ?атъ мегардад..." (Ф. Энгелс, Диалектикаи табиат. Нашриёти давлатии сиёс?, 1948, с.246). Ба хислат?ои ?аётии ?у?айра низ мутаассиршав?, ?аракат, инкишоф, афзоиш тааллу? доранд.
Барои ?ар гуна ?у?айра?о ?арорати муайян хос буда, дар он мубодилаи модда?о м?ътадил мегузарад. ?ангоми баланд шудани ?арорат, яъне ангезандаи ?арорат?, мубодилаи модда?о ?адре з?ртар мешавад. ?ангоми хеле паст ё баланд шудани ?арорат мубодилаи модда?о дар ?у?айра?о тадри?ан ?атъ мегардад ва ?у?айра?о ба ?алокат гирифтор мешаванд.
Сабзиш ва тара??иёти организм?ои бисёр?у?айра ба та?симшавии ?у?айра вобастаг? дорад. ?у?айра?о бо ро?и та?симшав? меафзоянд ва аз ?ар ?у?айраи нав дар натиxаи та?симшавии ?у?айраи ибтидо? ?у?айраи модар? пайдо мешавад. ?у?айра ?ама ва?т аз ?у?айра пайдо мешавад. ?ангоми та?симшавии митоз? тамоми ?у?айра ба та?ирот?ои мураккаб гирифтор мешаванд. Митоз аз чор мар?ила иборат аст: профаза, метафаза, анофаза, телофаза.
Мар?илаи профаза: дар ин мар?ила пардаи ядро нест шуда хромосома?о спиралвор бо ?амдигар тоб мехeранд. Синтези сафеда дар ?у?айра кам шуда сентроид?о ?ам ба ду та?сим шуда ба ?утб?о ?аракат мекунанд, ки дар натиxа дуки та?сими ?у?айра?оро ба вуxуд меорад.
Мар?илаи метафаза: Ин мар?ила ?ариб се ?иссаи ва?ти тамоми давраи митозиро дар бар мегирад. Дар ин ва?т хромосома?о дар мобайни ситоплазма xойгир мешаванд, ки имконияти шуморидани он?о пайдо мешавад.
Мар?илаи анафаза: Дар ин мар?ила хромосома?ои якхела аз якдигар xудо шуда ба ?утб?ои му?обили ?у?айра ?аракат мекунанд ва худи ?утб?о ?ам аз ягдигар дур мешаванд.
Мар?илаи телофаза: Ин мар?ила аз он сар мешавад, ки хромасома?о дар xои муайяни ?у?айра xойгир шуда аз ?аракат мемонанд ва пардаи нави ядро пайдо мешавад. Пас дар мобайни ядро ядроча ?осил шуда пайкари ?у?айра ба ду ?исм та?сим мешавад ва ду ?у?айраи нави духтар? пайдо мешавад, ки аз рeи сохт, таркиб ва шумораи хромосома?ояшон ба ?у?айраи модар? монанд мебошанд.
Дар натиxаи бо усули митоз? та?сим шудани ?у?айра?о ду ?у?айраи духтар? ба вуxуд меояд, ки шумораи хромосома?ояшон ба адади хромосома?ои ?у?айраи модар? баробар аст. Пас а?амияти биологии ин усул дар он аст, ки та?симшавии ?у?айра ба ?ар кадом ядрои духтар? гузаштани тамоми ахбороти ирсиро ани? муайян мекунанд, ва барои ниго? доштани ?ар як намуде, ки дар табиат дида мешавад, хизмат мекунад.
Ба ?айр аз та?симоти митоз? боз та?симоти мейозии ?у?айра вуxуд дорад. Мо?ияти генетикии мейоз дар он аст, ки адади хромосома?оро кам мекунад ва гамета?ои гаплоид? ба вуxуд меоварад; адади хромосома?о аз як авлод ба авлоди дигар як хел ниго? медорад, аломат?ои падар ва модарро ба насл?ои оянда мегузаронад.
Бофта чун системаи ?у?айра?ою таркибот?ои ?айри?у?айрав? буда дар xараёни инкишофи таърих? пайдо шуда дар бадан аз мабдаи муайяни xанин? инкишоф меёбад ва вазифаи муайянро и?ро мекунад. Бофта?о фа?ат дар таркиби бадани пурра амал карда метавонад, ки фаъолияти кори он?оро системаи асаб танзиму идора мекунад. Бофта?о дар бадан а?амияти муста?ил надоранд, зеро хусусияти он?о бо сохтору вазифавии тамоми аъзои бадан вобастаг? доранд. Аз бофта?о узв?о ба вуxуд меоянд. Узв як ?исми бадан мебошад, ки шакл, сохт ва мав?еи муайян дошта, як ва ё якчанд вазифаро и?ро мекунад. Даст, дил, гурда, xигар-?амаи ин?о узв?о мебошанд. Бофта?оро бо ёрии микроскоп аз рeи сохт ва инкишофашон омeхта, он?оро тасниф карданд.
Хамаи бофтахои бадани инсонро ба чор гурe? xудо мекунанд:
1. бофтаи рeйкашкунанда ; 2) бофтаи пайвасткунанда ё бофтаи му?ити дохил? 3) бофтаи мушак ; 4)бофтаи асаб.
Бофта?ои рeйкашкунанда баданро аз берун ва узв?ои дохил? (меъда, рeда, пешобдон ва ?айра)-ро аз дарун бо пардаи луобию зардоб? рeйкаш мекунад. Бофтаи рeйкашкунанда бофтаи ?удуд? мебошад. Ин бофта организмро аз му?ити беруна ва дохил? xудо мекунад. Ба воситаи бофтаи рeйкашкунанда аз берун ба организм модда?о xаббида мешавад ва дар навбати худ, ба воситаи ин бофта аз организм модда?ои нолозим ихроx мешаванд. Масала, ба воситаи бофтаи рeйкашкунандаи рeдаи борик модда?ои ?изо? ба хун ва лимфа xаббида мешавад, ки ?амчун мояи сохтмон? ва исте?соли энергия истифода мешавад. Ба воситаи бофтаи рeйкашкунандаи гурда якчанд модда?ое, ки дар таркибашон нитроген доранду организмро за?ролуд мекунанд, ихроx карда мешавад. ?айр аз ин, бофтаи рeйкашкунандаи боз вазифаи му?имро и?ро мекунад: он бофта?ои дар зераш xойгирбударо аз ?ар гуна таъсири му?ити зист (модда?ои химияв?, фишор, микроб?о ва ?айра) му?офизат мекунад. Бофта?ои рeйкашкунанда дар синни 3-4 ?афтагии xанини одам аз се баргаки xанин? инкишоф меёбад.
Просмотр: 9910