Дата: 2014-03-01
На?ша
Инкишофи фалсафаи хал??ои Шар?и Наздику Миёна, аз ?умла, фалсафаи то?ик ба давраи ?укмронии муносибат?ои феодал? рост меояд. Дар ибтидои ташаккули ин сохти и?тимо? (аср?ои IV-V) фалсафа, махсусан, дар Осиёи Миёна ва Эрон бештар тара??? кард. Дар нати?аи таъ?иби олимон ва баста шудани Академияи Афина аз тарафи император Юстиниан, а?ли илм ва фалсафаи Юнону Рим ба кишвар?ои Шар?и Наздику Миёна ?и?рат карда, ба пешрафти фалсафа дар ин кишвар?о мадад расониданд. Дар такомули илму фалсафаи аср?ои IV-VII фар?ангистони Гунди Шопур, ки дар он як зумра олимону файласуфони боистеъдод ба та??и?и масъала?ои тиб, риёзиёт, фалсафа ва тар?умаи осори илмию фалсафии ?инду Юнони ?адим ба забони па?лав? маш?ул буданд, хизмати босазо кардааст. Масалан, Павели Форс аксари осори Арастуро ба па?лав? тар?ума намуда, худаш чандин рисола?ои асили фалсаф? нигоштааст. Бонуфузтарин ?араён?ои афкори фалсаф?, фалсафию дин? ва и?тимоию сиёсии ин давра низ ?амон зурвония, да?рия, табоия, зардуштия, монавия ва маздакия буданд.
Аз асри VII дар мафкураи хал??ои Шар?и Наздику Миёна та?йироти кулл? ба ву?уд омад. Ба ?ои дин?ои ку?ан дини нав – ислом зу?ур кард, ки мек?шид ?ама со?а?ои ?аёти маънавиро ба зери итоати худ дарорад. Ма?з дар ?амин давра (VII-VIII) барои пайдоиши ас?оби ?аюло, машшоъ, калом, исмоилия, тасаввуф ва дигар ?араён?ои афкори фалсаф? ва фалсафию дин? замина фаро?ам омад.
Дар ин давра олимон ба монанди Аб?рай?они Берун?, Хоразм?, Аб?ма?муди Ху?анд? ва дигарон дар со?аи ?айат (астрономия), физика, риёзиёт, табииёт, кимиё, тиб ва як ?атор илм?ои дигар ба комёби?ои бузург ноил шуданд.
2.Таълимоти ас?оби ?аюло, машшоия ва ишро?ия
Ас?оби ?аюло, ё а?ли ?аёло яке аз мактаб?ои фалсафиест, ки азалият ва абадияти модда, макон ва замонро тал?ин менамуд. Вай хусусияти моддагаро? дошта, намояндагони он Аб??аёни ?инд?, Ибни Рованд? (816/20-897/99), Аб?бакри Роз? (865-927) буданд. Ибни Рованд? чун зурвониён, да?риён ва табоиён ба ?адимии олам ?оил буд. Вай беш аз 114 асар э?од кардааст: «Китоб-ут-то?», «Китоб-уз-зумуррад», «Наът-ул-?акима», «Китоб-ул ?асаб», «Китоб-ул-фарид», «Китоб-ул-мар?он», «Китоб-ул-л?ъл?ъ» аз ?умлаи он?оанд.
Асосгузори фалсафаи машшоияи форсу араб Аб? Юсуф Яъкуб ибни Ис?о? ал-Кинд? буда, бар?астатарин симо?ои он Аб?насри Фороб?, Аб?ал? ибни Сино ва дигарон мебошанд. Машшоияи то?ик дар заминаи таълимоти Арасту пайдо гаштааст. Мактаби Арасту ба он сабаб номи перипатетик? (ба араб? машшоия, яъне раванда)-ро гирифтааст, ки Арасту аз р?и одат дар бо?и мактаб ?адамзанон бо шогирдонаш дарс мегуфтааст. Аб? Юсуф ал-Кинд? (800-897) аввалин шуда фалсафаи юнониро бо ?икмати ислом? омехтааст.
Аб?насри Фороб? (870-950) аз маъруфтарин намояндаи машшоия, бо номи муаллими сон?, баъди муаллими аввал, Арасту маш?ур гаштааст. Ба ?алами ? чунин асар?ои фалсаф? ба монанди «Ал-?амъ байна раъйил - ?акимайн», «Э?соъ-ул-улум», «Фусус-ил-?икам», «Орои а?ли мадинатил фозила», «Ас-сиёсат-ул-мадания» ва ?айра тааллу? дорад. Фороб? баробари табли?и фалсафаи юнон? барои инкишофи он к?шидааст.
Тиб?и таълимоти ?астишиносии Фороб? ?ар он ч? ?аст ё во?ибулву?уд ё имконулву?уд аст. Во?ибулву?уд он аст, ки ву?уди ?ро иллате нест, аммо имконнулву?удро сабабе ?аст. Ва чун ?ар як мав?уде иллате дорад ва аммо силсилаи иллат ва маълулро наметавон беохир идома дод, бояд нахуст иллате бошад, ки ву?уди ? аз дигар мав?уде вобаста набошад ва он во?ибулву?уд аст.
Пайдоиши ?астиро Фороб? аз тари?и судур маънидод кардааст. Инсон худоро аз тари?и офарида?ояш мешиносад. Сурат ва идеяи ?астии ашё аз азал назди Худост ва худо бо таа??ул ба зоти хеш А?ли аввалро судур мекунад ва ?амин А?ли аввала му?аррики Фалаки Акбар аст. Аз А?ли аввал ба тадри? да? а?ли дигар судур мекунанд, ки ба тартиби афлоки кай?онист. Ва а?ли да?ум бо судури фалаки ?амар силсилаи афлоки осмон? такмил ва сайри олами замин? о?оз ва бо зу?ури инсон, ки хулосаи олами коинот аст, ин ?араёни такомул ба камоли худ мерасад.
Фороб? а?лро тари?и расидан ба саодат медонад, ки иборат аз орзуи расидан ба мартабаи а?ли фаъол ва ба?раманд шудан аз он аст, ки лозиман он се навъ амал аст: ирод?, а?лон? ва ?исмон?, ки мутоби?и се навъ фазилат: ахло??, а?л? ва синоъ? мебошад.
Шайхурраис Аб?ал? ибни Сино (980-1037) аз пайравони таълимоти Арасту буда, дар инкишофи он на?ши муассире гузоштааст. Му?имтарин асар?ои Ибни Сино «Китоб –уш-шифо», «Донишнома», «Ан-на?от», «Ишорот ва танбе?от», «Мабдаъ ва маъод», «Ал-?икмат-ул-машри?ия» ва дар тибб китоби «Ал?онун» мебошанд.
Ибни Сино дар тамоми мавз?ъ?ои фалсаф? а?ида баён кардааст. Вай мав?удотро ба ду: «во?иб-ул-ву?уд» ва «имкон-ул-ву?уд» та?сим мекунад. «Мумкин-ул-ву?уд» чизе аст, ки м??то?и як иллати хори?? аст, ки ?ро аз ?увва ба феъл дарорад, ё э?од кунад. Во?ибулву?уд ?амин Худост, ки ба зоти худ мав?уд аст ва ниёз ба иллати беруна надорад. Ин назария марбут ба масъалаи дарёфти сари зан?ири иллату маълул дар ?аст? мебошад.
Шайхурраис ?астиро инчунин ба ду ?исми таззод: олами афлоки комил ва олами моддаи но?ис та?сим кардааст ва нафси инсони комилро воситаи пайвасти ин ду олам мешуморад.
Ибни Сино дар аввал зери таъсири машшоияи юнон? буда, дар риво?и он хизмати зиёде кардааст, аммо дар мар?ала?ои охири умраш ба та??и?и масъала?ои ?икмати ишро? к?шидааст. Дар рисолаи «Фи мо?ият-ил-иш?» Ибни Сино иш?ро ?усту??и зебо? меномад. Ормон??ии инсон ?амон ?аракати иш? аст ба с?и зебо? ва зебо? ?амон камол аст. Дар робита ба ?амин мавз?ъ ? ?астиро ба се дара?а ?удо кардааст: 1. он ч? дар ни?ояти камол аст, 2. он ч? дар ни?ояти ну?с аст, 3. он ч? мобайни ин дуст. Мувофи?и ин назарияи Ибни Сино ?ама ?аст? ч? ?аюлову ч? набототу ч? ?айвону ч? инсон, ?ама гурез аз ну?сон ва майли доимии таби? ба камол доранд.
Ибни Рушд (1126-1108) аз маъруфтарин файласуфони исломии Андалузияи Испания мебошад, ки таъсири ами?е дар афкори фалсафии Шар?у ?арб гузоштааст. Аз асри XIII то XVI дар Аврупо та?ти таъсири бевоситаи таълимоти Ибни Рушд (Авероэс) равияи маъруфе дар фалсафа бо номи «аверроизм» ба ву?уд омада, аксарияти мутафаккирони ?абл аз Э?ё ва давраи Э?ёро (асри XIII- Сигер Брабант? ва Боэтсий Дакий?, асри XIV Жан Жанден? аср?ои XIV-XVI, аср?ои XIV-XVI намояндагони мактаби Падуан?, Донишго?и Болон: Помпанатс?, ?ордано Бруно, Пико делла Мирандола)-ро та?ти таъсир доштааст.
Ибни Рушд баробари дифои фалсафаи машшоъ аввалин шуда к?шиши таъйини ?удуд ва доираи мавз?ъ?ои дин ва фалсафаро кардааст, ки он бо номи «?а?и?ати дугона» маъруф аст. Мувофи?и ин назария но?а?и?атии ило?иёт?-дин? метавонад дар фалсафа ?а?и?ат бошад ва баръакс но?а?и?ати фалсаф? метавонад дар ило?иёту дин ?а?и?ат бошад. То Ибни Рушд дин ва фалсафа ду ?аб?аи бо ?ам мухолиф буд. Файласуфон асосан а?оиди худро тан?о бо далел?ои а?ливу манти?? собит мекарданд, тава????и камтаре ба маъхазу сарчашма?ои дин? доштанд ва мехостанд барои ба?с маз?абиёнро ба марзи манти?у а?л кашанд, ки имконнопазир буд. Ибни Рушд ин суннатро вайрон карда, худ ба марзи ?аб?аи мухолиф (дин) даромад ва дар асоси и?тибос аз оёти ?уръон ва ?адис?о, бо истифода аз таъвил собит кард, ки байни дину фалсафа зиддияти оштинопазире нест.
Мо?ияти таълимоти машшоиро асосан 5 асл ташкил меди?ад.
Асоси назарияи маърифати машшоия усули инъикос аст, ки мувофи?и он чиз?о дар узв?ои ?ис ва дар а?ли инсон акс меёбад. Машшоия ?онибдори маърифати ?исс? ва а?л? буда, маърифати ?адс?, яъне интуитивиро низ эътироф менамояд. Машшоия на фитр?, балки касб? будани ахло? тавассути таълиму тарбия, таъсири му?ит ташаккул ёфтани онро эътироф мекунад,
Поягузори мактаби ишро?ия Шайх Ша?обиддин С??равард? (ма?тул 1191) ма?суб меёбад. Тафовути аслии равиши ишро?? аз машшо? ин аст, ки дар равиши ишрок?, барои та??и?и масоили фалсаф? тан?о истидлол ва тафаккури а?лиро коф? намешуморанд, балки ро?у усули зав?ию ?алб? (э?сос?) ва му?о?идоти нафс ва поксозии онро низ зарур ва лозим медонанд. Ва аммо равиши машшо? тан?о такя бар манти?у истидлол дорад. Баъди Ша?обиддини С??равард? аз пайравони маъруфи ин мактаб ?утбиддин Шероз? мебошад.
3. Фалсафаи калом, тасаввуф ва исмоилия
Калом таълимоти динию фалсаф? аст. Он асосан доир ба масъала?ои ило?иёт?, яъне худошинос?, ?астишинос? ва ?айра ба истифода аз усул?ои манти?ию фалсаф? ба?с мекунад. Дар доираи калом баъдан масъала?ои фалсаф? азал? ё офарида будани олам, ?ав?ар ва араз, ?аракат ва сукун, фазо ва заррот ва ?айра низ та?лил гардидаанд. Он чи масоиле, ки бевосита ба а?оиди ислом? вобаста буданд бо номи зо?ирулкалом ва он ч? бо масоили фалсаф? ва фалсафаи табиат ало?аманд буданд, да?и?улкалом номида шудаанд.
Баробари каломи а?оиди ислом, каломи фалсаф? ву?уд дошт, ки намояндагони маъруфтарини он: Абул?асан Ал? ал-Ашъар?, Мотурридии Самар?анд?, Му?аммад ?аззол?, Му?аммад Ша?ристон?, Фахридин Роз?, Изаддини Э?? ва дигарон мебошанд.
Имом ?аззол? Аб??омид Му?аммад (1059-1111) аз бар?астатарин мутакаллимон – файласуфон мебошад, ки ч? дар Шар? ва ч? дар ?арб ш??рат дошт. На?ши ?аззол? дар таърихи дину фалсафаи ислом ни?оят бузург аст.
?аззол? осори зиёде таълиф намудааст. Маъруфтарин китоб?ои ? «Э?ё-ал-улум ад-дин», «Кимиёи саодат», «Ал-мун?из миназ-зулол», «Ма?осид -ул - фалосифа» ва «Та?офут-ул-фалосифа» мебошанд.
?аззол? дар «Та?офут-ал-фалосифа» таълимоти файласуфони гузаштаро аз назари тан?ид та?лил намудааст. ? файласуфонро ба се гур??-да?риён, табииён ва ило?иён та?сим кардааст. Да?риёнро ба а?ли зинди?а, ки Худоро инкор мекунанд ва оламро мав?уд ба зоти хеш медонанд, баробар кардааст. Табииёнро, ки ву?уди офаридгорро ?абул доранд, вале охиратро инкор менамоянд ба ?атори а?ли зинди? шуморидааст. Ило?иён аз назари ?, он?оеанд, ки дар ?атори вай?о Су?рот, Арасту ва пайравонашон Фороб? ва Ибни Сино низ ?астанд, ки бар зидди да?риён ва табииён раддия?о навиштаанд. Вале ?аззол? ин?оро низ дар се масъала тан?ид кардааст. Ин?о, яке ?адимии олам, дигаре р??он? будани мукофоти амал дар охират, на ?исмон? ва сеюмин олим будани худо ба куллиёт, на ба ?узъиёт мебошад.
Тасаввуф аз ?араён?ои фалсафию динии маъруф ва бузург аст. А?ли тасаввуф камтар ба ?и?ати зо?ирии ислом бештар ба масъалаи ботин?, шинохти ирфонии Худо ва зимни он масоили маърифат, ?астишинос? ва равоншинос? тава???? доштаанд. Тасаввуф дар заминаи ?икмати ислом ва таъсири афкори фалсафию динии насрон?, монавию маздак?, фалсафаи навафлотун? ва ?айра ташаккул ёфтааст.
Намояндагони маъруфи тасаввуф дар аср?ои VIII - X-?м ?асани Баср? (в.728), ?унайди Ба?дод? (в.910). Боязиди Бастом? (в.874), Мансури Халло? (857-922) баъди асри X Аб?саиди Абулхайр, Абдура?мони Сулам?, Айнул?узоти ?амадон?, Фаридуддини Аттор, Ша?обиддини С??равард? (1155-1191). Саъдии Шероз? (1203-1292), ?алолиддини Рум?, Шайх Сано?, ?офизи Шероз?, Абдура?мони ?ом? ва бисёр дигарон мебошанд.
Асли таълимоти тасаввуфро тав?ид дар шакли ва?дати ву?уд ташкил мекунад. Тав?ид дар тасаввуф ин аст, ки Худо ва табиат як асли во?ид, як гав?ар дониста мешавад. Тасаввуф ?амаи мав?удро, ?уз Худо, тан?о намуд мешуморад, на ву?уди во?е?. Мав?уди ?а?и?? фа?ат Худост, бо?? ?ама та?аллии Худо мебошанд. Маз?ари табиат мисли зу?ури ях дар р?и об аст, чун гарм? бар он асар намояд, он ях боз ба об бар мегардад.
Дар тасаввуф масъалаи худошинос? ва худшиносии инсон бо ?ам ало?аманданд. Мувофи?и ?адиси ?удс? парвардигор махлу?отро барои шиносонидани худ офаридааст. Тиб?и ин таълимот ?ояти офариниши олам инсон аст, ки ? ?одир бо шинохти худост, аммо худошиносии инсон бе худшиносии ? муяссар нахо?ад шуд. Таносуби инсону худо таносуби олами Акбар ва олами Ас?ар аст. Олами Ас?ар (инсон) чун инъикоси хуршед (олами акбар) дар оинаи к?чакест. Ин аст, ки орифон дар худшинос? ва худошинос? ба мар?илае мерасанд, ки байни худ ва Худо фар?е намебинанд. Ба ?авли ?алолиддини Рум?:
Онон, ки талабгори худоед, худоед,
Берун зи шумо нест шумоед, шумоед.
Тасаввуф се зинаи маърифатро: а)-илмуля?ин, б)-айнуля?ин ва в)-?а??уля?инро муайян кардааст. Ба тарзи образнок онро метавон та?рибан чунин баён кард: а)-гуфтанд, ки оташ мес?зонад ва ого? шудам, ки оташ мес?зонад; б)-дидам, ки оташ с?зонд ва я?ин кардам, ки оташ мес?зонидааст; в)-ни?оят, худ дар оташ с?хтам ва донистам, ки с?хтан чист. Дар назарияи маърифати ирфон? ма?оми дил ва иш?у зав?и ирфон? дар му?оиса бо а?л ни?оят баланд аст. Ба шинохти Худо ва расидан ба тав?ид на а?лро, балки дилро, ки макони иш? аст, бештар ?одир мешуморанд.
Тасаввуф ба чандин шоха-фир?а та?сим шудааст. Дар Осиёи Марказ? бештар пайравони фир?а (тари?ат)-?ои кубравия, на?шбандия ва ясавия таъсири зиёд доштанд.
Исмоилия – яке аз бузургтарин фир?аи шиъа мебошад, ки дар асри VIII ба ву?уд омадааст. Дар ташаккули фалсафаи исмоилия таъсири ?оя?ои Афлотун, навафлотун?, Арасту ба назар мерасад. Мувофи?и таълимоти исмоилия мабдаи ягонаи ?одиса?ои гуногуни олам Худо «ал – ?айб-ут-Таъоло», ё «Зоти кул» мебошад. Вай ?е? гуна сифат (атрибут) надорад ва барои башар номуайян ва шинохташаванда аст. Вай чунон ки дин?ои я?удия, насрония ва ислом таълим меди?анд, холи?у офаридгори олам нест.
Худо Зоти Кулл бо иродаи азалии худ ?ав?ар (субстансия)-и э?одгар А?ли Куллро ?удо мекунад. Ин аввалин судури Худост. А?ли кул дорои ?амаи сифатест, ки мусулмонон ба Алло? нисбат меди?анд ва сифати асосии вай илм аст. Вай дорои ном?ои зиёд аст. А?ли кул зинаи поёнии судур нафси куллро э?од кард. Вай но?ис аст ва сифати асосии он ?аёт мебошад. Нафси Кулл бо э?соси но?исии худ майл ба камол дорад ва аз худ судури наве мекунад. Ва моддаи Аввал баробар ?аюлоро ?удо менамояд. Аз ?аюло Замин, сайёра?о, ситора?о ва махлу?оти зинда ба ву?уд меоянд. Пайдоиши Инсон аз майли Нафси Кулл ба камол вобаста аст.
Дар назарияи исмоилия байни А?ли Кулл ва Башар, ё байни Олами Акбар ва Олами Ас?ар таносуб мусовист. Яъне инъикоси А?ли Кулл дар ?а?они махсус Инсони Комил мебошад. Носири Хисрав навиштааст, ки, «?ар ч? дар олами ?исс? мав?уд аст, он асаре аст, аз он ч? дар олами Увло (Олами Акбар) мав?уд аст».
Маъруфтарин намояндагони фалсафаи исмоилия: Аб? ?отами Роз?, Му?аммад Нахшабии Насаф?, Абуляъ?уби Си?истон?, Носири Хусрав мебошанд.
Мав?удияти равия ва мактаб?ои гуногун дар фалсафаи аср?ои миёнаи то?ику форс аз хусусияти демократии афкори ?амъият? гуво?? меди?ад. Ин вазъият ба он мусоидат мекард, ки масъала ва па?л??ои мухталифи фалсафа та??и? гарданд. Аз тамоил?ои тара??иёти фалсафа аз аср?ои XIII то асри XIX хислати синкрет? пайдо кардани он аст. Мутафаккирон дар доираи як мактаби фалсаф? ма?дуд нагашта, доир ба равия?ои гуногун асар?о э?од кардаанд. Чунонч? ?алолиддини Давон? (асри XV) доир ба ?ам машшоия, ?ам тасаввуф ва ?ам ишро? китоб?ои махсус э?од кардааст.
Дигар хусусияти афкори фалсафии даврони мавсуф ин аст, ки анъанаи яке аз мактаб?ои пури?тидор машшоия то охири асри XIX давом ёфтааст. Вале вай таъсири пешинаи худро нисбатан гум мекунад. Ма?оми таълимоти калом ва тасаввуф дар афкори ?амъият? афзунтар мегардад.
Аз намояндагони бар?астаи афкори фалсафии аср?ои XIV - XIX Садриддини Шероз?, ?алолиддини Давон?, Абдура?мони ?ом?, Воизи Кошиф?, ?иёсиддин Мансури Шероз?, Фахриддин Алии Саф?, Мирзо Бедил, Хо?а Самандари Тирмиз?, Садрои Шероз?, Юсуфи ?арабо??, Мирдомоди Бухор?, А?мади Дониш ва дигарон мебошанд.
4. Фалсафаи асри миёнагии Аврупо
Аср?ои миёна, ки аз садаи ча?орум, ?амзамон ба дини давлат? табдил гаштани масе?ият ибтидо ёфта, то асри XIV о?ози давраи Э?ё (Ренесанс)- ро дарбар мегирад. Ин даврони ин?ирози афкори илмию фалсафии Аврупо ба шумор меравад. Калисои католик? дар ин давра таълимоти ягонаи мафкура ва а?идаи ?оким шуда, (бо ташкили дастго?и тафтиши а?оид - инквизитсия) садди ро?и ?аргуна афкори озод ва тад?и?оти илм? гардида буд. Дар нати?а фалсафаи Юнону Руми бостон фаром?ш ва ягона фалсафа, фалсафаи схоластика – ило?иёти католик? буд.
Аз маъруфтарин файласуфони динии ин давраи Аврупо Августини ?уддус (354-430) ва Фомаи Аквин? (1225-1274) мебошанд.
Аз равия?ои фалсафии маъруфи ин давра номгароён ( номинализм – кал.лот.-ном) ва во?еъгароён (реализм – кал.лот.-шай?) буданд. Номгароён маф?ум?ои куллиро тан?о номи ашъё?ои ?узъ? ва ашё?оро аввал ва ном?оро дуюмин медонистанд. Во?еъгароён, баръакс маф?уми кулл?-универсал?оро во?е?, новобаста аз ашё ву?уддошта мешумориданд. Дар асл номгароён идомаи мав?еи Арасту ва во?еъгароён пайрави Афлотун буданд.
Дар т?ли ?азор сол дини насрон? дар Аврупо дар сари ?удрат буд ва боиси таназзули илму фалсафа гардид. Вале бо пайдоиши ислом дар Шар? зарфи ?ариб ?аштсад сол аз асри ?ашти мелод? то садаи XVI илму фар?анг нашъунамо ёфт ва тамаддуни ?а?ониро бо бе?тарин афкори илмию фалсаф? ва динию маз?аб? ?ан? гардонид. Олимону файласуфони то?ику форс ва араб, на тан?о мероси гаронба?ои тамаддун?ои гузашта, аз он ?умла фалсафаи оламшумули юнониро ма?фуз доштанд, инчунин онро ба пояи баланде расониданд. Бо ин барои ташаккули фар?ангу фалсафаи давраи Э?ёи Аврупо заминаи заруриву муфиде фаро?ам оварданд.
Просмотр: 29823
Музыка способна оказывать известное воздействие на этическую сторону души; и раз музыка обладает такими свойствами, то, очевидно, она должна быть включена в число предметов воспитания молодежи.
© 2020 DURAHSHON.TJ. All rights reserved