Дата: 2016-12-01
А?мади Дониш соли 1827 дар Бухоро дар оилаи мулло Мир Носир таваллуд шудааст. Падари вай аслан аз тумани Шофирком буд ва дар ?авон? барои та?сили илм ба Бухоро омада, дар ?амин ?о мадрасаро хатм мекунад ва аз ?амин ?о хонадор мешавад. Дониш тахаллуси адабии А?мад буд. ?айр аз ин, ?ро ба сабаби калон будани сараш А?мади Калла ?ам мегуфтанд. Дар оилаи Мир Носир А?мад фарзанди ягона буд ва бача?ои дигари он?о пеш аз А?мад ва баъд аз вай ?ама талаф шуда буданд.
А?мади Дониш хондану навиштанро дар ?авлии худ, дар мактаби хусусии модараш, ки барои саводом?зии к?дакон кушода буд, ёд гирифт. Вай аз синни 7-8- солаг? ба шеър му?аббати калон пайдо кард ва худаш ?ам шеър?ои навкаламона менавишт, ба рассом? ва лав?акаш? низ ?аваси калон дошт ва чунон ки худаш дар хотира?ояш менависад, дар девор?ои ?авлиашон ва р?и тахтаву лав?а?о ?ар хел сурату шакл?о мекашид. Дар айни замон вай ба ом?хтани забони араб? низ муста?ил шур?ъ намуд.
Тахминан дар сол?ои 1837 – 1838 падараш А?мади Донишро ба мактаби ?ори?о меди?ад, то ки Куръонро аз ёд намуда, ?ор? шавад ва ба ?амин васила як навъ зиндаг? гузаронад. Аммо А?мади Дониш ба к?ркурона ёд намудани ?уръон ра?бат пайдо накард. ?айр аз ин, вай аз к?дак? дар забон лакнат (гирифтани забон) дошт, А?мади Дониш аз дарс?о мегурехт ва бештар ва?ташро дар ма?лису маъракаи таъриххону ?иссаг?й?о мегузаронид. Падараш ин ?оли писарашро дида, ?ро аз ин мактаб гирифта, тахминан дар сол?ои 1842 – 1843 ба мадраса мемонад.
Барномаи мадраса, ки асосан аз ом?хтани забони араб?, манти? ва дигар илм?ои дин? иборат буд, А?мади Донишро ?аноат кунонда натавонист. Вай ин дарс?оро бомуваффа?ият аз худ намуда, бо?? ва?ту соат?ои холиашро ба ом?хтани илму фан?ое, ки дар мадраса?ои Бухоро намегузаштанд, сарф мекард. Вай риёзиёт, илми ну?ум ва хайъат (астрономия ва космогония), табииёт, ?у?рофия, таърих ва фалсафаи шар?ро ба таври муста?ил ом?хт. А?мади Дониш тахминан аз сол?ои 1855 ба хидмати дарбори амир Насрулло меояд ва дар аввал?о ба китобати асар?ои тиб ва илми ну?ум маш?ул буд. Баъд аз оне, ки устодаш аз олам мегузарад, амир А?мади Донишро ба ?ои ? меъмор ва му?андиси дарбор таъин мекунад.
А?мади Дониш ба Санкт Петербург 3 маротиба сафар мекунад. Аввалин бор соли 1857 бо фармони амир Насрулло ?амчун котиби элч? сафарбар шуд. Баъд аз вафоти амир Насрулло соли 1860 бар тахти аморат амир Музаффар нишаст. Дар соли 1869 А. Дониш бори дуюм ба Петербург сафар кард ва дар соли 1873 бори сеюм сафар мекунад. Сафари Россия дар пеши назари А?мади Дониш як ?а?они тозаеро кушод. Дониш, ки дар му?ити пасмондагии феодал? тарбия ёфта, аз чордевори торикистони аморати Бухоро берун набаромада буд, ба хуби дарёфт, ки аморати Бухоро аз тамоми ?и?ат?ои ?аёти и?тисодиву мадан? а?иб мондааст ва а?олии он дар гафлату ?а?олат зиндаг? ба сар мебаранд. Дар ин сафар А?мади Дониш бо илму маданият, тартиботи давлатдор?, баъзе во?еа?ои сиёсии Руссияву Аврупо хубтар шинос шуд. Се сафари А. Дониш ба Россия дар ?а?онбин? ва фикру а?ида?ои ? таъсири калон гузошт. Пешрафти нисбат ба Бухоро ни?оят фав?улоддаи Россия – тара??иёти саноату техникаи ?арб?, ?унар?ои санъати меъмор? ва ?айраро дида, А?мади Дониш бовар? ?осил кард, ки агар ба инсон илму маърифат дода шавад, ? ?одир аст, ки дар р?и замин м?ъ?иза?ои ?айратангезе бунёд кунад. Вазъи зиндагии А?мади Дониш вазнин буд. Аз як тараф ин сол?о дар ?аёти Дониш як давраи навмед? ва яъсу анд?? буд. Орзую умед?ои ? аз бе?тар намудани ?оли хароби мамлакату раият барбод рафта буданд. Вай худро дар ?амъияти зулмбунёд ва ?а?олатпарвар тан?о медид. Ба болои ин дар ин сол?о ?у?уми пин?онию ошкори хушомадгуёни амир ва уламои мутаассиб ба му?обили А?мади Дониш аз аввала ?ам пурз?ртар гардид. Яке ?ро «ношукру к?рнамак», дигаре «кофир», яке «касе мутакабир ва ма?рур», дигаре «?одугару ко?ин» гуфта, обр?и ?ро дар байни мардум рехтани мешуданд, ки р??ияи А?мади Донишро шикаста натавонистанд. ? аз байни шоирон ва олимони маърифатд?ст ва тара??ихо?и замон мухлису д?стони бисере дошт, ки чонсупорона ва самимона ?ро тарафдор? мекарданд, заковату дониш ва илму маърифати ?ро кадршинос? намуда, ?ро дар тан?ои намегузоштанд. Дар ?авлии Дониш ?амеша шоирон, адибон, олимон ва муси?ичиён чамъ омада, ма?лис?ои адаб?, илм? ва муси?? барпо менамуданд. Аз шоирони намоёни он давр Шо?ин, Музтариб ва Тамкин ?ам го?о ба зиёрати ? меомаданд. Шо?ин баъди хондани «Наводир-ул-ва?оеъ” дар ситоиши дониш ?асидае гуфта ва Музтариб онро мухаммас намуда, дар он душманон ва бадхо?они Донишро сахт тан?иду мазаммат намуданд.
А?мади Дониш дар синни 70 солаг? соли 1897 дар байни 21 март ва 22 апрел дар ша?ри Бухоро аз олам чашм п?шид. А?ли илму адаб ва мухлисону шогирдони бисёраш ба с?зу гудоз вафоти ?ро барои илму маърифат ва ?аёти маданию фаннии он замон як талафоти калон медонистанд.
Э?одиети А?мади Дониш
Дар мероси адабию илм? ва фалсафии А?мади Дониш ду асари ? махсусан а?амияти калон доранд. Яке аз ин асар?о «Наводир-ул-ва?оеъ” ном дорад ва дигаре рисолаест, ки муаллиф ба он ном нагузоштааст ва мазмуни он аз та?лили таърихи салтанати амирони ман?ит ва во?еа?ои сиёсии он давр иборат аст, ки мо онро шартан «Рисолаи таърих?” меномем. Муаллиф ба таълифи «Наводир-ул-ва?оеъ” зиёда аз да? соли умрашро сарф намудааст. А?мади Дониш дар «Наводир-ул-ва?оеъ” дар бораи тарбияи насли наврас, дар бораи усули та?сили нодуруст ва аз талаботи ?аёт дур будани мактаб?о ва ?ам мадраса?о хеле муфассал тава??уф намудааст. Дониш ба асари «Наводир-ул-ва?оеъ” тавсифи ду сафари ба Россия кардаи худро низ дохил намудааст. Муаллиф дар ин ?икоя?ояш дар бораи маданият ва илми пеш?адами Россия, дар бораи тара??иёти и?тимо? ва и?тисодии ин мамлакат маълумот ва на?л?ои хеле шав?ангез овардааст. А?мади Дониш ба ин восита, шахсони пеш?адам ва умуман мардуми Бухороро ташви?у тар?иб намудааст, ки илм?ои дунёв? ва санъату ?унари инсониро, ки дар Россия хеле риво?у равна? дорад, ом?занд ва барои тара??иёти ?амъият истифода баранд. ?икоят?ои А?мади Дониш дар байни хонандагон нисбат ба санъату маданияти пеш?адами Россия ?усни тава???? бедор кард ва д?стии хал??ои Осиёи Миёна ва Россияро тар?иб ва ташви? намуд. Дуюм асари маш?ури А?мади Дониш, ки афкори пеш?адами сиёсиву и?тимо? ва а?ида?ои маорифпарварии ? дар он боз ?ам равшантар баён шудааст, «Рисолаи таърихи ”-и ?ст. Ин рисола дар ?амон шакле, ки ба мо расидааст, як ?исми аввали асаре будааст, ки А?мади Дониш онро тамом карда натавонистааст. Аммо ?амин ?исм ?ам як асари муста?ил аст ва шаклу мундари?аи томе дорад. Азбаски асар нотамом мондааст, муаллиф ба ин рисола унвон ё ном ?ам надодааст. Аз ин сабаб, ин рисола то имр?з дар байни а?ли илм ва тад?и?отчиён бо чанд ном маш?ур аст: «Тар?умаи ?оли амирони ман?ития”, «Таърихча”, «Рисола ё худ мухтасаре аз таърихи салтанати хонадони ман?ития” ва ?айра. Рисолаи мазкур дар охири умри А?мади Дониш таълиф ёфтааст ва аз ?амин сабаб дар он ва?т ба ?амзамонони ? на?з маълум набуд. Аз ин асар фа?ат д?стони наздиктарини ?, ки ин рисоларо дар шакли сиё?навис хонда буданд, во?иф буданд. А?мади Дониш асар?ои калонтарини худро, аз ?абили «Манозир-ул-кавокиб» (Манзара?ои ситора?о), «Рисолаи фи аъмол ил кура» (Рисола дар бораи амалиёт бо кура), «?омеа-ул-?икоёт» (асари бадеии тар?умаи?ол?), «Наводир-ул-ва?оеъ» (во?еа?ои нодир) ва «Тар?умаи ?оли амирони Бухорои Шариф» бо наср навиштааст. ? порча?ои шеър? ?ам дорад.
ДАР ТАЪРИФИ ТУИ МАЛИКАИ РУС
…Дар ин асру овон шахи мулки рус, Ки то кард бар тахти шохи чулус… Фитирибурч то пойтахти ту шуд, Бихишту Ирам аз забонхо бишуд, Замин нест, у вожгуна самост, Ки дар хар кадам ахтари пурзиёст. Дар ин шахр кас хур набинад бурун, Зи бисёрии хусни олам фузун. Зи чуши чарогон ба шабхои тор, Замин чун сабо, осмон чун губор. Хусусан дар ин ахд, к-аз амри шох, Макорин ба хам гашта Бирчусу мох, Махи бурчи иззат, малики замон, Бад-у дурри якто шуд тавъамон. Ба акдаш фалак икди Парвин бирехт, Ба сурат гам аз пеши мардум гурехт. Зи Кайвон дар ин базм буд посбон, Бидид ахтарон чумла чашмакзанон. На Бирчис аммома аз сар ниход, Ки бахром хам лаб ба ханда кушод. Зи хуршед машъал ба даст омадаш. Ки Нохид бо хеш маст омадаш Зи дасти Аторуд калам уфтод, Махи пуштхам даст бар дар ниход. Чахони кухан ёфт ранги нави, Ки чуз нагмаи уду най нашнави. Дарун дар имороти шашошён, Муфарак бар айвони зар устувон, Канодили зар, фаршхои харир, Тахи по хасу шол чои часир. Хама гулъузорони борангу буй, Хама мохидору хуршедруй… Зи гул хар яке хирмане сабзшох, Гиребон кушоданду доманфарох. Миёни на чун фикри Дониш нахиф, Вале поктабъанду посухлатиф. Нишинанд, чонхо бихезад зи чо, Чу хезанд, дилхо барафтад зи по. Дар ин базм кавволу раккосу соз, Хама дилфиребу хама сарви ноз… Зи найрангу созу самоъу суруд, Фетербурчро сури якхафта буд. Пас он гох шохи раъиятнавоз, Ба Маскав кашид олати базму соз. Се рузу шабон шахр оростанд, Зи хошоки гам хона пиростанд. Чароги айвон ба гардун расид, Рухи ахтару мах се шаб кас надид. Зану мард, фавчи сипоху амир, Паи дидани шах ба хам дастгир… Ба сахро зи сарди нафас аз гулу, Чу берун шуди, худ бигашти фуру. Вале хонахо буд хуррамбахор, Зи лола, раёхин, зи гул кухсор. Ба хар суй фаввораву обшор, Зи тутиву булбул сад андар хазор. Ба хам оташу об чамъ омада. Ба дидан хама нури шамъ омада. Дар ин хонахо суфрахо ду катор, Бари хам кашида сад андар хазор, Нишаста ба давр аз ду су гулрухон, Хама ринду озодаву майпараст Шахе бо чунин мулку чохи азим, Хамерафт чун мизбони карим. Пиёда хамерафт бо хону хон, Ки фурсат равон аст, хуш бигзорон. Ишорат хамекард, ки дил хуш кунед, Мабодо, ки хотир мушавваш кунед. Чу ин базм берун буд аз таври акл, Ки душвор такрир мушкил ба накл. Вале фикри Дониш, ки мухо шикофт, Ба тахрири ичмолияш рох ёфт…
АЗ АШЪОРИ ПАРОКАНДА Ба Адеелина Патти
Потии пориси, он сарвкади зухрачабин, Дар табассум суи доман зи дахан гул мерехт. Зулфи пурчини хам андар хами у дар буни гуш, Обруи тари аз чабхаи сунбул мерехт. Диданаш он хама кайфияти хайрат медод, К-у зи сахбои нигах дар кафи он мул мерехт. Лахну овози вай он сон, ки ба гуши ушшок. Гах хаши саъва, гахе чах-чахи булбул мерехт Аз Фитирбург азимат чу ба Амрико кард, Нолахо аз сару аз по хама гулгул мерехт.
Ма?ола?о
Садриддин Айн?, ки ба ма?орати зиндагидони ва ?а?и?атнигории А?мади Дониш ба?ои баланд додааст, дар хусуси образи ин ба??ол дар «Ёддошт?о”-яш чунин навиштааст:
«Ин тасвири А?мад махдум ба ман он чунон таъсир кард, ки ба??оли мазкур аз назарам ?е? дур намерафт ва ман хостам дар зиндаг? монанди он ба??олеро ёфта тамошо кунам. Ба??олонеро, ки дар раставу бозор дар ду тарафи к?ча дар д?кон?ошон нишаста мол?ошонро мефур?хтанд, дуру дароз истода тамошо кардан барои ман мумкин набуд…
Охир дар р? ба р?и г?шаи ?арбии са?ни мадрасаи К?калтош ба??олеро ёфтам, ки аз ?и?ати ?иёфаи зо?ир? ?ам ба ба??оли А?мади Дониш монанди дошт… Ман ?ар р?з соат?о дар г?ши са?н нишаста кору кирдори он ба??олро дар зери назари ди??ат мегирифтам ва ?ама кори ?ро мувофи?и кирдори ба??оли А?мад меёфтам ва дар ин ?ол ба назари зиндагибин ва ба ?алами ?а?и?атнигори муаллифи «Наводир-ул-ва?оеъ» та?син бар та?синам меафзуд».
Дар бораи таъсири А?мади Дониш дар ро?и тара??иёти минбаъдаи адабиёти то?ик ва махсусан насри бадеии он С. Айн? чунин гуфтааст: «Дар ?амон ва?т?о (яъне дар ва?ти барои аввал хондани «Наводир-ул-ва?оеъ» дар сол?ои 1897 — 98) ман орзу мекардам, ки «бояд кас насрнавис шавад ва агар ин ма?сад ба даст дарояд, монанди А?мад махдум насрнавис шавад, ки во?еа?оро дар пеши хонанда бо забони содда му?ассам кунонда нишон дода тавонад… Фикри содданавис? ?ам дар ман баъд аз шинос шуданам бо «Наводир-ул-ва?оеъ» пайдо шуд, чунки забони ин китоб ба хонандагони замони ?озира хеле душвор намояд ?ам (ва дар ?акикат хеле душвор ?ам ?аст), дар он замон?о, ки ман ба ин китоб ошно шудам, нисбат ба дигар китоб?о ва аз он чиз?о, ки иншонависони ?амон замон менавиштанд, хеле осон буд».
Просмотр: 3356
Музыка способна оказывать известное воздействие на этическую сторону души; и раз музыка обладает такими свойствами, то, очевидно, она должна быть включена в число предметов воспитания молодежи.
© 2020 DURAHSHON.TJ. All rights reserved