Дата: 2013-03-28
5.1. Ми?дори пул ва нишонди?анда?ои ба он ало?аманд
Дар давра?ои аввали истифодаи тиллою ну?ра ?амчун пул зарурати назорати гардишу танзими мидори он ба миён наомада буд, зеро исте?соли тиллою ну?ра дар дунё ма?дуд буда, ба ?урби он?о таъсири манф? намерасонд. Вале баробари кушода шудани китъа?ои нав ва зиёд шудани исте?соли тиллою ну?ра хатари таъсири манфии он ба ?урби пул ба миён омад.
Масалан, дар асри XVI аз Амрикои ?ануб? ба Испания овардани ми?дори зиёди тиллою ну?ра боиси зиёд шудани ми?дори пул дар муомилот, болоравии нарх?о ва касодшавии ширкат?ою со?ибкорони ало?ида гардид. Ин ?одиса ?укуматдоронро ма?бур сохт, ки ба масъала?ои ташкили муомилоти пулй ди??ати махсус ди?анд.
Маълум шуд, ки дар миёни ми?дори пул ва мол?ои дар муомилот буда, баробар? ва ё таносуби муайян ?укмфармост. Таъмин нагардидани ин баробар? ва ё таносуб ба нарх?о бетаъсир намемонад. Барои сарфа?м рафтан ба ин муаммо моро зарур аст, ки маф?ум?ои зеринро аз худ намоем: микдори пул, суръати гардиши пул, сат?и умумии яарх?о, ми?дори мол?о.
М и ? д о р и п у л
Аз фанни «И?тисоди сиёс?» талаби ?онуни талаботу пешни?од ва зарурати риояи он ба ?ама маълум аст. Пул, ки худ мол аст, каму зиёд шудани микдораш дар муомилот ба ?урб ва ё нархи он таъсир мерасонад. Барои мисол: дар давлате 1 млн. во?иди пулй ва 1 млн. дона моли муайян мав?уд буда, нархи як дона мол ба як во?иди пул? баробар аст. Агар бо сабабе ?укумат ба муомилот боз 1 млн. во?иди пулии дигар барорад, одамон баъди чанде шо?иди он мегарданд, ки сарф кардани ми?дори пул?ои иловаг? ?айриимкон аст, зеро дар бозор микдори мол?о зиёд нашудааст. Аз ин р?, ра?обати байни одамон барои ?арч? зудгару зиёдтар харидани мол?ои мав?уда сар шуда, хо?у нохо? боиси болоравии нарх?о мегардад. Ин ра?обат то баробар шудани нархи як дона мол ба ду во?иди пул? давом мекунад.
?амин тавр, барои устувор ниго? доштани ?урби пулу нархи мол?о зарур аст, ки таносуби
байни ми?дори пул ва арзиши мол?ои мав?уда таъмин карда шавад.
Барои баъдан дар формула истифода кардани «микдори пул» мо онро бо «Мп» ишора мекунем.
С у р ъ а т и г а р д и ш и п у л Пул?ои дар муомилотбуда доимо дар гардишанд. Агар дониш??й баъди гирифтани стипендия бо хурсандии зиёд аз ошхона х?роки г?штдоре харад, ин маънои онро надорад, ки бо ?амин пул?ои ба ивази х?рок додаи ? нест мешаванд. Со?иби ошхона р?зи дигар ё дертар бо ин пул аз бозор г?шт мехарад, г?штфур?ш дар навбати худ мол мехарад, молфур?ш ма?сулоти дигар ва ?айра. Ин раванди беохир аст, ки дар он пул воситаи доду-гирифт буда, доимо дар гардиш аст. Албатта, суръати гардиши кисме аз пул?о тезтар буда (масалан, пул?ое, ки барои додани стипендия истифода мешаванд), суръати гардиши ?исми дигар сусттар аст (масалан, мукофотпулии одамони дорою бодавлат барои пасандоз истифода мешавад ва ё ба кун?и санду? меафтад).
Фарз мекунем, ки соли гузашта ми?дори пули дар муомилот истифодашуда 1 млн. сомон? буд, вале далелу ракам?ои омор? ша?одат меди-?анд, ки дар ?амин давра арзиши мол?ои фур?хташуда ба 10 млн. сомон? баробар аст. Ин нишонаи он аст, ки ?ар як сомон? ба ?исоби миёна дар ин давра 10 маротба гардиш кардааст, яъне суръати гардиши пул ба 10 баробар аст.
?ангоми та?лили и?тисодй суръати гардиши пул бо ро?и та?сими Ма?м?и ма?сулоти милл? ба ?а?ми пул (агрегат?ои пулии М1 ё М2) муайян карда мешавад. Тавре ки мебинем, ин ба гуфта?ои боло ?аммазмун аст.
Барои баъдан истифода кардани ин маф?ум дар формула мо онро бо «Сгп» - суръати гардиши пул ишора менамоем.
Азбаски омил?ои гуногун* метавонанд ба гардиши пул таъсир расонида, суръати онро тагйир ди?анд, моро зарур аст, ки таъсири манфии дигар шудани суръати гардиши пулро ба ?урби пул ва нарх?о муайян намоем.
*Масалан, мардум ?ангоми хушксол? бо максади ?арч? тезтар захира кардани х?рока мабла??ои пасандоз ва ё дар сандукхо ниго?доштаи худро мебароранд, ки боиси зиёд шудани пул дар муомилот ва суст шудани суръати гар-диши он мегардад. Бо ворид кардани шакл?ои нави ?исоб-баробаркунй суръати гардиши пул меафзояд. Мисол, соли 1994 м??лати гузариши мабла? байни бонк?ои дар Душанбею Ху?анд буда на кам аз ду ?афта буд, вале акнун ба-рои чунин амалиёт ?амаг? чанд да?и?а лозим асту халос. Яъне, дар ин ?о суръати гардиши пул да?чанд афзудааст.
Дигар шудани суръати гардиши пул ба ?а?ми пул ва ?обилияти харидории мардум* таъсир мера-сонад. Фарз мекунем, ки суръати гардиши пул 10 маротиба нею 12 маротиба аст. Дар ?олати та?йир наёфтани ми?дори пули дар муомилотбуда (1 млн. сомон?) ?обилияти харидории мардум ба 12 млн. сомон? баробар мешавад. Агар дар ин давра микдори мол?ои дар бозор буда (10 млн.сомон?) зиёд нашавад, хохнохох, баъди чанде нархи мол?о 20 фоиз боло рафта, ?урби пули сомон? паст мешавад.
*?обилияти харидории мардум гуфта, талаботи бо пул таъминшавандаи онро дар назар дорем. Тавре ки ме-донем, ?ама хо?иш доранд мошини сабукрав дошта бошанд, вале на ?ама пул доранд, ки ин талабогашонро ?онеъ гардонанд. ?ангоми ба накша гирифтани сохтани заводи мо-дганбарор? дар давлат ва ё аз чойи дигар овардани ми?дори муайяни мошин?о барои фур?ш ?обилияти харидории мар-дум ё ба таври дигар талаботи ба пул таъминбудаи он ба ?исоб гирифта мешавад.
Ба суръати гардиши пул пасандоз кардани мардум низ таъсир мерасонад, Агар ?исме аз мардум пул?ояшонро барои п?шонидани харо?от?ои калониоянда, ба монанди сохтмони хона, хариди мошин, т?й ва ?айра захира кунанд, ?исми дигар барои хариди са?мия?ою гирифтани фоида захира мекунанд. Албатта, зиёд шудани пасандоз?о нишонаи дорошавии мардум аст, вале агар аз ?ониби ?укумат тартиби таъмини истифодаи дурусти ин пул?о дар оянда ба ?исоб гирифта нашавад, дар ?олати бо ягон сабаб яку якбора ба муомилот баромадани он?о микдори пул зиёд шуда, суръати гардиши он суст мешавад.
?амин тарик, микдори пул ва суръати гарди-ши он ба ?ам ало?аманд буда, дар ма?муъ «Мп х Сгп» ?а?ми умумии пул?ои барои хариди мол?о истифодашавандаро ташкил медн?анд.
Вазъи и?тисодиёти То?икистон дар сол?ои навадуми асри гузашта мисоли хуби ин ?олат аст. Дар ин давра нархи мол?ои истеъмол? пайваста афзуда, суръати болоравии он?о аз суръаги болоравии нарх?ои мол?ои дуюмдара?а да??о маротиба зиёд буд.
Бо ма?сади назорати ин амал ?укумат ба воситаи кумитаи омор сабаб?ои та?йирёбии нарх?оро ом?хта, барои устувор ниго? доштани он?о чора?ои дахлдор меандешад. Аз р?йи нархи гур??и мол?ои муайян (тахминан 350 намуд) сат?и умумии нарх?о* муайян карда мешавад. Дар омор ин нишонди?анда намояи нарх?ои истеъмол?ном дорад ва мо онро бо ?арфи «Н» ишора менамоем.
*Кормандони со?аи омор ?ар ?афта аз бозор?ои ви-лояг, ша?ру но?ия?о маълумоги заруриро оид ба нархи мол-?ои гур??и муайян ?амъ оварда, ба марказ мефиристанд. Дар Кумитаи давлатии омор ин маълумот?оро та?лил намуда, та?йирёбии умумичум?урияв? ва ма?алии он?оро муа-йян менамоянд. Таваррум ва намояи нарх?ои истеъмол?, ки барои таъмини сиёсати дурусти и?тисодии ?укумат заруранд, дар асоси маълумот?ои боло? ?исоб карда мешаванд.
М и ? д о р и м о л
Дар боло бо ро?и зарб кардани микдори пул ба суръати гардиши он мо ?а?ми пули барои хариди мол?о сарфшавандаи харидоронро муайян на-мудем. Вале мо медонем, ки дар мукобили харидор фур?шанда истодааст, ки микдори муайяни молро дорост. Барои таъмини баробар? зарур аст, ки мабла?и сарфкардаи харидор ба мабла?и ба даст
овардаи фур?шандаю арзиши моли ? баробар бошад. Барои ин зарур аст, ки бо ро?и зарб кардани микдори мол?о ба сат?и умумии нарх?о арзиши умумии мол?ои фур?хташударо муайян намоем. Агар мо микдори мол?оро бо «Мм» ишора кунем, арзиши умумии мол?ои фур?хташуда ба Мм х Н баробар аст.
Донистани мазмуни маф?ум?ои мщдори пул, суръати гардиши пул, сатхи умумии нарххо, ми?дори мол имкон меди?ад, ки ба ом?зиши ало?а-мандии он?о гузарем.
5.2. ?онуни муомилоти пул? ва назорати гардиши пул
?онуни муомилоти п у л й Барои таъмини устувории нарх?о зарур аст, ки ?а?ми пул?ои барои хариди мол?о сарфшаванда ба арзиши умумии мол?ои барои фур?ш пешни-?одшуда баробар бошад:
МпхСгп = МмхН
Та?лили и?тисодии ин амал ва имконияти муайян намудани микдори пули барои муомилот зарурй боиси дар асри XIX аз ?ониби К. Маркс кашф намудани цонуни муомилоти пул?гардид. Ин ?онун талаб мекунад, ки микдори пули ?амчун воситаи муомилот истифодашаванда ба арзиши мол?ои фурухташаванда (вобаста ба суръати гардиши пул) баробар бошад:
Мп = Мм х Н / Сгп
Аз ин баробар? бармеояд, ки таъсир расони-дан ба як ё ?амаи нишонди?андаи тарафи рости он (суръати гардиши пул, сат?и умумии нарх?о, ми?дори мол) ба микдори пул бетаъсир намемонад.
?онуни муомилоти пул? ?онуни объективии и?тисодй буда, сарфи назар аз хо?иши мо амал ме-кунад. Дар ?олати риоя накардани он нарх?о боло рафта, боиси норозигии мардум аз сиёсати ?укумат мегардад, дар нати?а, ин ?укумату бонки марказиро ма?бур месозад, ки сиёсати дурусти и?тисо-диро амалй намоянд.
Вобаста ба пешрафти со?аи бон?дор? ва пай-доиши шакл?ои нави ?арзди?ию ?исоббаробаркун? ба формулаи боло? унсур?ои нав илова шуда, шакли он та?йир ёфт:
Мп = МмхН-К + Пк-Уп /Сгп
К - арзиши мол?ои ба ?арз фур?хташуда, Пк - ?арз?ои молие, ки м??лати пардохташон расидааст ва Уп - арзиши ??дадори?ои байни?амдигар?, ки барои и?рояшон пул истифода намешавад.
Мутоби? ба назария?ои мав?уда дар ?олати татби?и барномаи асосноки сиёсати пул? ва дар м??лати дароз дучанд зиёд кардани микдори пули дар муомилот буда, нархи мол?о то ба дара?аи зидшавии ми?дори пул боло рафта, дара?аи исте?-солот ва меъёри фоизи ?арз бета?йир мемонанд.
Аз тарафи дигар, асоснок зиёд намудани ми?-дори пул то дара?аи муайян боиси болоравии нарх-?о гардад ?ам, ба болоравии исте?солот сабаб мешавад. Аз ин р?, ?исми зиёди ?укумат?о ми?дори пули дар муомилот бударо бо тартиби муайяни илман асоснокёфта зиёд менамоянд, ки он, аз як тараф, боиси болоравии истехсолот ва аз тарафи дигар, и?рои барзиёди ?исми даромади бу?ет ме-гардад.
Назорати г а р д и ш и п у л Азбаски ба воситаи танзими гардиши пул ба нарх?ою вазъи исте?солот таъсири мусбй расони-дан мумкин аст, ?укумат?о ин воситаи идоракуниро васеъ истифода мебаранд.
Дар амал муайян намудани Мм - ми?дори мол бисёр мушкил аст, аз ин р?, и?тисоддон?о ?ангоми та?лили вазъи и?тасодиёт ба ?ойи он нишон-ди?андаи даромади софи миллиро истифода мебаранд. Агар мо ин нишонди?анда - даромади софи миллиро бо «Дс» ишора намоем, баробарш Мп х Сгп = Мм х Н ранги зерин мегирад :
Мп х Сгп = Дс х Н
*Нишондихандаи даромади софи миллй бо ро?и аз мачм?и маусулоти милл?кам кардани мабла?и барои баркароркунии (омортизатсия) фовдхои асос? сарфшаван-да муайян карда мешавад.
Азбаски дар ин баробар? нишондихандахо бо ?ам зич ало?аманданд, ?укумат ?ангоми татби?и сиёсати иктисодии худ бо ро?и таъсир расондан ба як ё якчандтои он метавонад яке аз нишонди?анда-?оро та?йир ди?ад. ?ар як нишонди?андаи ин баро-бариро дар алохддаг? чушн муайян кардан мумкин аст:
Мп=ДсхН/Сгп Сгп = ДсхН/Мп
Дс = Мп х Сгп / Н Н = Мп х Сгп / Дс
Агар ?укумат дар назди худ ма?сад гузорад, ки ба болоравии нарх?о хотима мегузорад, пас бояд яке аз се нишонди?анда?ои тарафи ростро та?йир дода, дутои дигарашро бета?йир ниго? дорад.
Масалан, ?укумат метавонад бо татби?и сиёсат муайяш пул?ми?дори пулро дар муомилот кам кунад, вале агар дар ин ва?т суръати гардиши пул афзояд, ?а?ми пули барои харид сарфшаванда та?йир намеёбад ва чорабинии ?укумат нати?аи дилхох намеди?ад, ё ба таври дигар ба болоравии нарх?о хотима гузошта намешавад. Аз ин р?, ?ангоми таъсир расонидан ба яке аз нишонди?анда?о бета?йир ниго? доштани дутои дигар ба ма?сад мувофик аст.
Дар ?ама ?олат татби?и сиёсати дурусти пул? метавонад боиси болоравии исте?солот гардад. Ин-ро ба инобат гирифта, дар ?ама давлат?о ?укумат харакат мекунад аз ин воситаи идоракунй васеъ истифода барад.Аз ин ру, омухтани масъала?ои марбут ба ?а?ми пул ва сохтори он ба ма?сад мувофи? аст.
5.3. ?а?ми пул ва зарурати назорати он
?а?ми пул яке аз нишонди?анда?ои му?им-ми муомилоти пул? буда, аз ?амъи пул?ои накдию ?айринакд? ва ?хдадори?ои молияв? (вомбарг?ои давлат? ва сертификат?ои пасандозии бонк?о) иборат мебошад.
Азбаски та?йир ёфтани ?а?ми пул ба нарху дигар нишонди?анда?ои и?тисод? таъсир мерасо-над, ?укумату бонк?ои марказ? онро та?ти назорат мегиранд. ?ангоми та?лили иктисод? бо ро?и му?оисаи ?а?ми пул дар давра?ои муайян (масалан, аввали ?ар мо? ё ча?оряки сол) та?йирёбии онро муайян намуда, барои дар чорч?баи барномаи молиявии ?укумат ниго? доштанаш чора?ои зарур? меандешанд.
Нишонди?анда?ои ало?идаи таркибии ?а?ми пул агрегатуои пул?ном дошта, бо ?арф?ои зерин ифода мешаванд:
Мо - пул?ои на?ди дар муомилот буда;
М1 - пул?ои накди дар муомилотбуда (Мо) ?амъи пул?ои дар ?исоб?ои ?ории бонк? будаи корхонаю муассиса?о ва а?ол?*;
М2 - ?амъи М1 ва пасандоз?ои м?хдатноки а?ол? дар бонкх,оя ти?орат?;
МЗ - ?амъи М2 ва вомбарг?ои давлатию** сертификат?ои пасандозии*** бонк?ои ти?оратй.
*Мабла?и ?исоб?ои бонкие, ки со?ибонашон (шахсони ало?ида, корхонаю муассиса?о) метавонанд он?оро бе мамониат дар ва?ти дилхо? аз бонк гиранд ва ё ба ?исоб?ои дигар гузаронанд. Чунин муносибат нисбати пасандоз?ои му?латнок ро? дода намешавад.
**Вомбарг?ои давлат? ко?аз?ои ?иматнокеанд, ки аз чониби Вазорати молия бо ма?сади ?алби пул?ои мува?-?атан озоди а?ол? барои п?шонидани касри бу?ет баровар-да мешаванд. ?авасмандии мардум бо ро?и додани фоизи муайян ва ё мабла?у мол?о ?амчун бурди вомбарг?о таъмин карда мешавад.
***Бонк?ои ти?орат? бо ма?сади ?ар ч? зиёдтар ?алб намудани пул?ои а?ол? метавонанд сертификат?ои пасан-доз? бароранд. Ин сертификат?о м??латнок буда, бо нархи аз арзиши дар р?яшон нишондодашуда камтар ва ё бо ваъдаи фоизи баланд ба а?ол? фур?хта мешаванд.
Дар дунё вобаста ба сохтори бонкию молия-вии мамлакат?о тартиби гуногуни ?исоб кардани агрегат?ои пул? ву?уд дорад. Дар кишвар?ое, ки муассиса?ои молиявии ?айрибонк? васеъ тара??й кардаанд, инчунин агрегати пулии М4 (?амъи МЗ ва ?огаз?ои ?иматнок дар ин муассиса?о) истифода мешавад.
Давлат?ои ало?ида вобаста ба тартиби та?ли-ли и?тисодй ва зарурати пурра муайян намудани омил?ои ба та?йирёбии ?а?ми пул таъсиррасонанда ми?дори гуногуни агрегат?ои пулиро истифода ме-баранд. Масалан, дар Русия пан? агрегати пулй (Мо, М1, М2, МЗ, М2Х), дар ИМА - чор, дар Швет-сарияю Олмон - се ва дар Франсия - ду агрегат?ои пулй истифода мешаванд.
Дангоми муайянкунии вазъи муомилоти пулй нишонди?андаи (М2Х) - пулссои васеъ истифода мешавад, ки он аз ?амъи М2 ва пасандоз?ои асъор? иборат асг. Ин нишонди?анда ифодакунандаи ?обилияти харидории мардум буда, барои бана?шагирии исте?солу воридоти ма?сулот ва хизматра-сон? истифода мешавад.
?укумат ?ангоми та?лили и?тисод? бояд ба ин нишонди?анда ди??ати махсус ди?ад, зеро дар ?олати истифодаи васеи асъори хори?? пастшавии ?урби пули милл? ва аз ин р?, камшавии истифо-дааш дар муомилот метавонад ба ?а?ми пул таъ-сири манф? расонад. Дар чунин ?олат ?укумат бо-яд сари ва?т аз он хабардор шуда, барои пур кар-дани ?ойи мабла?и асъори хори?ии берунрафта бо пули милл? чора андешад, вагарна ин боиси нора-соии пули милл? ва болоравии ?урби он мегардад, ки ба манфиати хукумат нест.
Масалан, дар муомилоти пулии То?икистон то соли 2007 доллар?ои ИМА васеъ истифода ме-шуданд. Азбаски хариду фур?ши мол?ои ?иматнок (хона, бино?о, мошин, мебел) бо истифодаи доллар ан?ом меёфт, ?иссаи он дар ?а?ми пул мумкин аст на кам аз 30 фоиз буд. Ба ?ама маълум аст, ки сол?ои 2002-2007 курби доллари ИМА нисбати еврою асъор?ои дигар тахминан 45 фоиз поён рафт. Агар ин тамоил боиси аз доллар даст кашидани мардум мегардид, пас ?укуматро зарур буд, ки сари ва?т аз он ого?й ёфта, ?ойи ин мабла??оро бо пули миллй пур кунад.
Илова ба агрегат?ои пулии дар боло зикршуда, нишонди?андаи дигари ифодакунандаи таркиби ?а?ми пул базаи пул? ё пул?ои захирав?мебошад, ки ин?оро дар бар мегирад:
?исме аз давлат?о ?ангоми татби?и сиёсати пулию карзиашон аз ин нишонди?анда истифода мебаранд.
?ангоми омода намудани сиёсати пулию ?арз? бонки марказ? нишонди?андаи ?а?ми пулро ба-рои аввали ?ар мо? ё квартали соли дар пеш истода муайян намуда, баъдан онро дар ин чорч?ба нигох, медорад, то та?йирёбии он боиси болоравии нарх?о нагардад.
?амин тари?, ом?зиш ва муайян намудани ?а?ми пул ва ?исм?ои таркибии он имконият меди?ад, нишонди?анда?ои зерини и?тисод? муайян карда шуда, барои таъмини сиёсати манфиатноки и?тисодии ?укумат истифода шаванд:
Просмотр: 7863
Музыка способна оказывать известное воздействие на этическую сторону души; и раз музыка обладает такими свойствами, то, очевидно, она должна быть включена в число предметов воспитания молодежи.
© 2020 DURAHSHON.TJ. All rights reserved