Дата: 2016-02-23
На?ша:
?ар ки дар ў сирати некўбувад,
Одами аз одамии ў бувад
Некии мардум на некрўи аст
Хуи некў моли некўи аст.
Ахло? яке аз шакл?ои шуури ?амъият?, ма?мўи норма ва ?оида?ои асосии муносибати байни ?амдигарии оилав? ва ?амъиятии одамон мебошад. Ахло? – бунёди маънавии тамаддуни инсонист, як аз шакл?ом шуури ?амъият? ва муносибат?ои и?тимо? буда барои ?ифз ва бузургдошт ?адру инсон худшинос? ва саодат вай хизмат намуда ба ро?и мардум?, яъне зиндагии о?илона ?идоят мекунад, идеал? одаму дамигар? мебошад. Ахло? ва ?онун?ои инкишофи онро этика меомўзад. Ахло? дар ?амъияти ибтидо? дар муборизаи зидди офат?ои табии ба ву?уд омадааст. Бе ?амкор? ва ёрии ?амдигар одамони ?амъияти ибтидо? зиндаг? карда наметавонистанд. Бинобар ин, ахло? барои ба тартиб даровардани муносибат?ои байни одамон омили му?им буд. Мазмуни ахло?ро муносибати и?тимо? ва и?тисод?, базиси и?тисод? муайян менамояд. Ахло? дар рафти тара??иёти таърихи та?йир меёбад. Баробари пайдо шудани ?амъияти синфи ахло? ?ам хусусияти синф? пайдо мекунад.
Рафтор ин амалу ?аракати инсон ва ?айвон?ост, ки муносибати он?о бо му?ити табии ифода мегардад. Рафтори инсон ма?мўи ?аракат?ои шахсияти бошуур, ки дар он пеш аз ?ама муносибати одам ба му?ити и?тимо? акс меёбад. Байни рафтори инсон ва ?айвонот, албатта, фар?и ?идд? мав?уд аст. Дар сурате, ки инсон бо рафтори худ во?еиятро дарк мекунад, бошуурона ва мувофи?и ма?сад та?йир меди?ад, ?айвон бошад, фа?ат ба му?ити во?еи мутоби? мегардад. Дар рафтор чигунагии инсон, ?ихатхои характери талабот, а?ида, зав?и ў зо?ир мегардад. Дар бобати ба низом даровардани рафтор эмотсия ва ?иссиёт мав?еи калон дорад. Бо рафтор ва фаъолияти одам вазъи системаи асаби ў низ тагйир меебад. Рафторро шароити ?аёти ?амъият?, ва тамоми системаи муносибат?ои одам ба во?еият муайян мекунад. Аз ин рў, ба рафтори одам аз нуктаи назари муносибат?ои ?амъияти ба?о бояд дод. Баъзан рафтор одате буда метавонад, ки дар шароити муайяни ?аёт ва тарбия ?осил гардидааст. Масъалаи да?ал? ва густох? на ?амеша аз муносибати ?авобаландона бехурматонаи ба одамон шаходат меди?ад, мисли хушмуомилаг?, ки он ?ам на ?ама ва?т аломати хайрхохист. Бинобар он, ?амаи шаклхои рафтор ма?бул аст, ки дар он муносибат ха?и?атии инсон ба во?еият пеш аз ?амъият ифода меёбад. ?ихати ма?були и?тимоии рафтор дар протсесси ?аёти ?амъиятии одам дар нати?аи тарбияи ў ташаккул меёбад. Одам дар рафтори худ одатан ?оида?ои муайянро ифода мекунад, ки ин е он принсипхои маънавиро ба рохбари мегирад.
Чанде аз пайдоиш ва сайри таърихии маф?уми этика ёдовар мешавем.
Ба ?ама мафхм?ои хушбахт?, некхо??, инсоф, ви?дон аз наздик маълум мебошанд. Гарчанде фахмиши он?о дар одамон ?окимияти бузургро дар бар гирифта бошад ?ам, фахмиши он?о наонкадар осон аст.
?увваи он дар чист?
Чи тавре ки хаст, зиндаги кардан мумкин, аммо бо баробар кушиш намудан боз хам бехтар ва сазовортар умр ба сар бурдан мумкин аст. Фахмиши инсони комил ва инчунин фахмиши тоза ва хубро дар хаёт ва дар замонои имруза ба мо илми кадими хул?шиноси, яъне этика меомузад. Термини этика ба калимаи ?адимаи «этнос» тааллу? дорад, ки дар аввал исти?оматкунанда ё худ ?амро? исти?оматкунандаро ифода мекард. Сонитар ин калима, яъне этнос фа?миши навро ба ву?уд овард, ки урфу одат, характер, образу а?идаро дар бар гирифт. Фалсафаи анти?а ба он фа?миши терминологиро супорид, ки он табиати инсониро нишон медихад. Калимаи «этнос» ин акидаро муста?кам намуд, ки характери одамон дар истикоматго?и умум? ба ву?уд меояд. Этика аз илм?ои ?адим ва шариф ба шумор меравад.
Аввалин маротиба этикаро донишманди юнон? Арасту асос гузоштааст. Маънии лу?авии этика одат, ?оида?ои рафтор аст. Этика аз замони ?адим, яъне аз замони Юнони ?адим ба мо омада расидааст. Арасту «этика»- ро асос гузошта, онро ?амчун илми ахло? ?ор? намудааст.
?амин тавр, дар асри IV пеш аз милод илми этика номи худро му?аррар кард. Истило?и ахло? аз забони араб? гирифта шуда, маънояш - одат, рафтор мебошад. Дар забони то?ики истило?и адаб низ маълум мебошад, ки он?о муродифи ахло?? ба ?исоб мераванд.
Илми ахло? дар таърихи фар?анги то?ик муродиф?о, яъне синоним?ои зиёде дорад: «?икмати амал?», «хул?ият», «тибби ру?он?» ва ?айра. Ба ?айр аз этика дигар илм?о низ ахло?ро меомўзанд, аммо он?о па?лу?ои онро ба шакли том дида намебароянд. Илми ?улкшинос? бошад, ба пурраг? инчунин ?оида?ои умумитарин ва ташаккулу такомули онро дида баромада меомўзад.
Вазифаи асосии этика аз он иборат аст, ки ў:
1.Тах?и? мекунад.
2.Таълим меди?ад
3.Ахло?и ?амидаро парвариш менамояд.
Адаб то?ест аз нури ило??,
Бине? бар сар, бирав ?ар ?ое, ки хо??.
Му??адимияти ахло? дар дини ислом низ ба таври мушаххас тасди? гардидааст. Вакте ки аз Му?аммад пай?амбар мепурсанд, ки дин чист? Дар ?авоб мегуяд: «Ахло?и ?амида» аст.
Ахло? бо сиёсат, ?у?у?, санъат, фалсафа, дин барин шакл?ои шуури ?амъияти зич ало?аманд аст.
Ахло? ва ху?у? аз масъал?ои му?имтарини илм ба ?исоб мераванд. ?у?у? ?ам мисли ахло? норма?ои муносибати байни одамонро меомўзад. Давлат баъзе норма?ои ?у?у?иро ба ?у?ми ?онун дароварда, дар и?рои он?о ба орган?ои давлат? ва ?увваи ?о?имият такя менамояд. ?оидахои ахло? дар шуури ?амъият? ?ой дорад, ?арду аз силсилаи нисбатан комили ?оида?ои рафтор мебошад, ки ма?муи муносибат?ои ?амъиятро дар бар мегиранд. ?у?у? бо чунин со?а?о ба монанд?: ?иноят?, ме?нат?, нико?у оила, ша?рванд?, байналхал?? ало?а дорад. Оин?ои он?о дар ма?муи ?оида?ои махсус гирд оварда шуда, ?оида?ои ахло? дар шуури шахс ?ой гирифтаанд. Ахло? бо ёрии афкори умум? риоя карда мешавад ва ба он такя менамояд. Дар ?ар ахло?и синфи ?и?ат?ои ахло?? умумиинсон? мав?уд аст.
Ахло? категория?ои худро дорад, ба монанд?: неки, бади, адолат, бахт, ви?дон, шў?ратпарасти, ?исси коллективизм дохил мешавад. Ахло?и давраи муосир норма?ои асосии ахло?и умумиинсониро, ки оммаи хал? дар давоми ?азор?о сол ба муборизаи зидди зулми и?тимои ва иллиатхои ахло?и ?осил кардааст, дарбар мегирад.
Ахло?и муосир ифодакунандаи намунаи рафтору кирдор ва муносибати инсн? мебошад, ки Ленин онро «муъ?изаи олии маънав?» номидааст. Принсип?ои асосии ахло?и муосир дар кодекси ахло?? нишон дода шудааст.
?онун?ои вай дар ягон со?а ма?дуд нагашта, дар фаъолияти гуногун? одамон ва ?аёти сер?аб?аи и?тимо? ?ой дошта, вазифаи бисёри и?тимо?, таърихиро и?ро менамояд. Ахло? метавонад сохти ?амъиятиро му?офизату мустах?ам намояд ё худ онро сусту вайрон намояд. Ба инсон ма?саду маънии зиндаг? ва ?адру ?иммати ?астиатро ошкор намояд ё худ ба сўи хаёл?ои хом барад. Дар шахс лаззату хурсандии ха?и?? ато созад. Метавонад шахсони гуно? содиркардаро ба азоби ви?дон ва пушаймон? гирифтор намояд.
Ахло? яке аз шаклхои махсуси маърифат ба ?исоб меравад. Ахло? ?унин тарзи маърифат аст, ки ба тавассутаи рафтори одамон аз назари некиву бад? танзим мегардад. Вазифаи маърифатии ахло? бо дониши илм? айнияте надорад, яъне вай барои шахс дониши ма?з чиз?оро надода, балки рафторашро ба танзим медарорад. Яке аз хусусият?ои асоситарини ахло?ро ?айд кардан ?оиз аст, ки сарват?ои маънавиро ра?намо? менамояд. Ахло? имкон медихад, ки бо ёрии интуитсия арзёби бо асрори ботин? ва дунёи маънавии шахс? дигар бохабар гашта, сабабу ма?сади рафтори вайро дарк карда тавонад.
Ба монанди хал?ият?ои ибтидои, юнони?ои ?адим низ аср?ои аср ?ирм?ои осмон? ва зу?уроти мудхиши табиатро, ки дар намуди асл?ои одам шакли муктадир доимо ба ?аёти одамон дахлдор мешавнад, мефа?миданд. ёдгори?ои муъ?изаноки ин давру замон?о то замони мо дар «Иллиада» омада расидаанд. Аз ин ?о маълум мегардад,ки фа?миши маънавии ?амон давра чунин хислат дошт, ки ?оло мо чи гуна хислат?оро дар одамони ва?ши бештар вомехўрем. Аммо дар он ва?те хал?ият?ои бисёр дар ин зинаи тара??иёти тўлони боз истодаанд, дар Юнони ?адим аллакай баъди чандин садсола?о, яъне баъди зиёда аз 600 сол то саршавии солшумории мо мутафаккироне пайдо шуданд, ки маф?ум?ои ахло?иро дар одамон натан?о дар назди Худо, вале инчунин бо фа?мидани табиати худ: худэ?тиромкун?, ?иссиёти иззати нафс ва дарки а?л? ва маънии ма?сад?о кўшиш намуданд Ба ?ои тасаввурот?о оиди худо?ои одамшакли ?удогона дар Юнони ?адим хусусан дар пифагорчиён маф?ум?о оиди кадом ?увва?ои умум?, ки ?аёти дунявиро офаридаанд, пайдо шуд. Ин гуна фа?миш?о оиди «оташ», ки тамоми дунёро фаро мегирад, оиди адад?о, яъне ?онуният?ои математик? ?аракат; оиди гармония, яъне ?онуният?ои табиати ?аёт ва аз тарафаи дигар чунин маф?ум?ое оиди ягонагии махлу?е, ки тамоми дунёро идора мекунад, пайдо шуданд.
Во?еаи муддати дароз бо чунин фа?миш?ои гайриво?еи философияи Юнон ?аноатманд нагаштанд. Камтар аз 400 сол то солшумории мо аз як тараф сафист?о (му?окимарони?ое) асос гузоштаанд ва аморалист?о (ки талабот?ои ахлокиро эътироф намекарданд) аз тарафи дигар, мутафаккирон ба монанди Су?роту Афлотун (дар асри V) Арасту (асри IV пеш аз мелод) ва Эпикур (дар асри III), ки ба илм? этика, яъне илм оиди ахло? асос гузоштаанд, то замони мо ?иммати худро гум накардаанд, пайдо шудаанд. Умуман, дар Юнони ?адим агар ба майлкунии философияи идеалист? назар кунем, дар ин ?о афзалият?ои кўшиш, амал кардан ба тарбияи ирода ба фаъолияти ?аёти ?амъияти иштирок кардан ва ба тайер кардани инсони пур?увват боа?л ва босират пайдо шуданд. Бовар? ба худо?ое, ки ба рафтори одамон ро?бар? мекарданд, аз байн мерафт.
?амаи тартиби ?аётии Юнониён, ки аз республика?ои муста?или на он ?адар бузург давлат ташкил меёфт, ба дарки табиат ва шинос шудан бо дунёи и?отакарда ба туфайли якмустамликасоз? ва саё?аткун?, ки инсонро ба бовар кардан ба муста?илият, ва ба инкори урфу одат ва бовар? ба озодии а?л ?алб кард. Бинонбар ин, тара??иёти тези илм ба ву?уд омад.
Бар зидди сафист?о аввалин шуда Су?рот баромад кард . Су?рот ба таълимоти худ ро?и о?илонаи зиндагиро пешни?од карда.
+ дар фалсафаю дин навовар? намуда, ?ама чизро ба а?ли олии инсон вобаста карда, ва онро ?осилкунандаи гармонияи дохилии а?л ва ?иссиет?ои гуногун мешуморид. Су?рот маф?уми накўкорро бисёр ва?т ?амчун ?обилияти муваффа? шудан ба инкишофи а?ли ба санъат ва ба э?одиёт, ки барои ин пеш аз ?ама дониш, дониши илм? табии, ?аёти ?омеа ва муносибат?ои мута?обилаи байни одамон лозим буд, фа?мидааст. Накўкор? гуфта буд ў, на бовар? ба Худо, балки дониши асосноки он чизе, ки дар ?а?и?ат нащз ва чизе, ки инсон ба дигарон зарар нарасонида, ?обилияти зиндаги карданро дорад, ва ба одамон одилона муносибат намуда, барои ?амъият хизмат карда тавонистанро мефа?мид. «?амаи бадахло?и?о аз бедонишист» - мегуфт , ин назария – фа?миши идеалистии ахло?ии таълимоти ўро гардида буд. Афлотун (428 – 348 п.а.м) а?ида, таълимоти ахло?ии Су?ротро пурратар карда, он?оро аз рўи фа?миши идеалисти таккон дод, гарчанде ў аз ну?таи назари метафизики фикр ронад ?ам, ба мо?ияти ахло? чу?уртар нигарист. Таълимоти ўро чунин баён кардан мумкин аст: дар табиат щояи адолат ва нек? ву?уд доранд. Дар ?аёти дуняв? бад? ва беадолат? бисёр буда, вале дар назди ин ?ама нек? мебошад. ?амаи ин ?увва?оро худи Афлотун мехост равшан созад ва нишон дихад, ки нек? ва адолат риштаи пайвасткунанда дар ?аёти одамон гардад.
Мутафаккири бузург баробари фахмидани робитаи зичи байни ?аёти инсон? ва ?аёти табиат ахло?ро дар инсон маънидод карда натавонистааст.
Шогирди Су?рот Афлотун пайдоиши маф?уми некиро ба худо?ои Офтоб, Мо?, раъду бар? ва ?увва?ои табиат, ки ба шакли одам та?ассум меёфтанд нисбат надода, дар асоси ?амонвактаи маърифати ?омеаи инсон?, аст некиро шар? дода тавонист.
Бинобар ин, ў маърифати некиро дар идея, дар чизи му?аррад, ки тамоми дунё, тамоми олам ва инчунин инсонро фаро гирифтааст, ёфт.
Афлотун дар этика дарки олии ахло?ро дохил намуд. «?он барои ў як?ояшавии а?л, э?сосот ва ирода, ки аз он?о хирадманд?, бузург? ва эътироз ва та?аммул бармеояд.» идеяи ў му?аббат ва дўст? буд, вале калимаи му?аббат дар он ва?т маънои бештар васеъро дошт. + дар зери маф?уми эрос натан?о пайватагии ду ?он, инчунин ?амъиятро, ки дар ризоияти байни орзу?ои шахсият?о ва аъзо?ои дигари ?амъият асос ёфта буд, мефа?мид.
Арасту асосгузори илми этика мебошад, ки оиди илми ахло? як ?атор асар?ои худро, аз ?умла, «Ахло?и кабир», «Ахло?и сащир » ва «Ахло?и неко?ама» - ро э?од намудааст. ?олати миёнаи байни илми табии ва метафизики фа?миши ахло? таълимоти Арастуро, ки дар асри IV (348-322 то эраи мо) умр ба сар бурдааст, ташкил меди?ад. Шар?и фа?миши ахло?ро Арасту на дар хиради ол? ва на дар щояи дуняв? мекофт, балки дар ?аёти во?еии одамон, дар ?усту?ўи хушбахтии худ ва хиради инсони ?усту?ў мекард.
Дар фалсафаи Арасту мо аввалин маротиба худсобиткунии хиради инсониро мебинем.
Фа?миши ?а?и?ии ?аётро – мегуфт Арасту – мо тан?о бо воситаи фа?мидани олам дарёфт карда метавонем.
Фаъолияти илмии Арасту со?а?ои гуногуни илми ?адимро дар бар мегирад. + дар ташаккул ва инкишофи этика ва эстетика са?ми бузург гузоштааст.
Арасту дар таърихи фалсафаи то?ик ва араб ма?оми хос дорад. Дар аср?ои миёна Июни Сино, Ибни Рушд, Му?аммад Щазав? ва щайра?о таълимоти Арастуро ?амчун заминаи э?одиёти худ истифода бурдаанд.
Панднома – ма?мўи нашру ?икмат ва наси?ату андарз?о оид ба тарщиби ахло?и нек ва ахло?и бад, сиёсат, маз?аб ва давлатдор? мебошад. Панднома?ои эрон? дар а?ди шо?они Эрон? бостон? дар замони Сомониён хоса дар подшо?ии Хусрави Анушервон (543-578) риво? ёфтаанд. Пандномаи Сосон? бо панднома?ои Юнон?, ?инд? ва араб? омехта гардидаанд, ки машхуртарини он?о «Калила ва Димна», «Синдбоднома» -и А.Рўдак?, «Офариннома» -и Балх?, «Зафарнома»-и А.Сино, «Панднома» - и Анушервон, «Панднома» - и Бузургме?р «Шо?нома»-и А.Фирдавс? мебошад. Бахш?ои «Панднома» дар асар?ои Н.Хисрав, Низом?, Саъд?, А.?ом? низ вомехўранд, ки самт?ои наси?ат ба фарзанд, наси?ат ба подшо?он дар маснавию китоб?ои ахло??, бахш?ои ?удогона аз «?обуснома», «Сиёсатнома» низ ба ?амин навъи адабиёт дохил мешавад.
Ин навъи адабиёт бо илми этика хеле ало?аманд буда панднома?о дар раванди таълим мавкеи хоса доранд, зеро бо воситаи он?о тарбияи насли наврас осонтар хо?ад шуд.
Просмотр: 16474
Музыка способна оказывать известное воздействие на этическую сторону души; и раз музыка обладает такими свойствами, то, очевидно, она должна быть включена в число предметов воспитания молодежи.
© 2020 DURAHSHON.TJ. All rights reserved