Дата: 2016-01-29
Катиба?ои дар рўи санг ва сафол навишиташуда.
На?ша:
Ма?оми хат дар ифодаи афкору а?ида?ои ин ё он ?авм баланд буда, барои сабти осори илм?, адаб?, ?унар?, таърих? ва и?тимо? хизмат мекунад. Табиист, ки агар хат пайдо намешуд, меросу осори илм? ё адабии пешиниён бо хотира?о зери хок мерафт ва афкори гузаштагон ба ояндагон немерасид, тамаддун пеш намерафт. Яке аз манбаъ?ои хаттии ?адимае, ки дар илми манбаъшинос? омўхта мешавад, катиба?о мебошанд. Катиба?о – ?у??ат?о, навишта?оте, ки дар ашё?ои сахт ва пурба?ову устувор бо хат ё аломат?ои шарт? бо ма?сади ниго? доштани маълумот ва ё хотирае аз баъзе во?еа?о сабт карда мешаванд. Катиба?о дар кў?у харсанг?о, девори ?асру ма?бара?о, сутун?ои бино?о, санг?ои ?абру мазор, лав?а?ои тилло?, га??, гил?, асбобу ашё?ои ну?рагин, бирин??, сафол?, яро?у асли?а, танга?о, асбобу лавозимоти ороиши занона, дару дарвоза?о, таба?у коса?о ва ?айра навишта мешаванд. Катиба?о материали фаровонеро оид ба сиёсат, во?еа?ои таърих?, муносибат?ои и?тимо? ва и?тисод?, ?ояв? дар бар гирифта, манбаи му?име барои омўзиши таърихи ?адим, аср?ои миёна ва давра?ои минбаъда мебошад. Катибаро як со?аи илми таърих – катибашинос? – эпиграфика меомўзад.
Бисёр вокеа?ои сиёс? ва ?аёти мадании хал??ои Осиёи Миёна дар катиба?ои шо?они ?ахоманишини, ки рўи санг, асбоб?ои филизи бо забони форс? ё дигар забон?ои ?адима сабт шудаанд, акс гардидаанд. Яке аз ин гунна катиба?о дар ша?ри Порсо музофоти Эрон дар Тахти ?амшед бо?и мондааст. Дар ривоят?ои эрон? баромади номи Тахти ?амшедро ба шо?и афсонавии Эрон ?амшед нисбат меди?анд. Тахти ?амшед асосан сол?ои 520-460 т.м. дар а?ди Дорои 1 ва ?ашиёршо? дар доманакў? бунёд ёфта, бо ?алъа и?ота шудааст. Дар ибтидои асри 17 сайё?и италяв? Петро дела Вале аз димнаи Тахти ?амшед намун?ои хати мехиро пайдо кард. Бо ро?барии олимони олмон? Э.Херсфелд (1931-1934) ва Э.Шмидт (1935-1939) дар он ?о ?африёти археолог? гузаронида шуд. Дар нати?а маълум шуд, ки ба суфаи ша?р бо зина?ои сербари бо?ашамати сангин баромада, бо воситаи гузарго?и байни ду му?ассамаи барзаговодам ба майдони ша?р ворид мешуданд. Аз майдон ба толор?ои серсутуни азими ?абулго?и шо? – ападани Доро ва ?ашиёршо? ва ападанаи Садсутун дохил шудан мумкин буд. Дар паси ападана?о бино?ои и?омати ва хо?аг? ?ой гирифта буданд. На?шу тасвирот?ои ападана ?и?ат?ои хоси ?аёти модд? ва мадании хал??ои тобеи ?ахоманишиён (Осиёи Миёна ва ?азо?истони имрўза) бинокор?, сару либос, яро? ва хусусият?ои антропологиро та?ассум месозад ва дар омўзиши таърихи ин хал??о роли калон мебозад. Санъати меъмории Тахти ?амшед монументали ва мураккаб буда, маданияти хос ва тарзи давлатдории ?ахоманишиён, зисту зиндагонии хал??ои империя, намоиши ?арбиён, шо?он, манзара?ои ?арбу зарби шо?он бо ажда?о, бузург? ва ?ашамати давлати он?о, дин ва идеологияи ?адими эронзаминро инъикос менамояд. Агар осори пойтахти Куруши Кабир – пасаргард ибтидои санъати меъмории замони ?ахоманишиёнро инъикос намояд, комплекси осори Тахти ?амшед аз равна?и минбаъдаи ин санъат дарак меди?ад. Катиба?ои хати мехи девори ?аср?о бо супориши шо?они ?ахоманиши?о дар се сутун, бо се забон (элами, ором?, форси ?адим) ва се ?уснихат кандакори карда шудааст. Дар он?о рўйхати мамлакат ва хал??ое, ки ба ?айати давлат?ои Доро ва ?ашёршо? буданд, оварда шудааст. Дар рўйхат номи кишвар ва хал??ои Осиёи Миёна ва ?азо?истони имрўза низ зикр ёфтаанд. Аз он ?о ?ариб 2000 дастхату ?у??ат?ои ба забони элам? ва ором? таълифшуда ёфт шудаанд. Бо?имонда?ои Тахти ?амшед имрўз?о ба зиёратго? табдил ёфтааст. Соли 1973 дар ин ?о 2500 солагии давлати Эрон ?ашн гирифта шуд.
Катибаи На?ши Рустам – ёдгории бостон?, ма?бара?ои шо?они ?ахоманиш? ва Сосон?, ки 65-75 км. дуртар аз Шероз дар самти шимолии Тахти ?амшед, 15 км. дуртар аз Истахр дар ?усайнкў? накр карда шудаанд. На?ши Рустам ном гирифтани ин мавзеъ бо номи сипа?солори Яздигурди 3 – охирин подшо?и сулолаи Сосониён марбут аст. Дар ?амин мавзеъ гўё ў бо Саъди Ваккос ?ангида ?алок гардидааст. Ма?бара?о дар баландии 20 метр дар шакли салиб канда шуда, дар он?о Дорои 1, ?ашиёршо?и 1, Артахашиёри 1 ва Дорои 2 дафн шудаанд. Матни катиба подшо?ии Дорои 1-ро тавсиф карда, хал??ои мамлакат?ои зердасти ўро ба итоаткор? даъват менамояд ва гирифтори ?азо?ои муд?иш шудани хал??ои озодихо?ро таъкид месозад. Дар ?исми асосии катиба мамлакат?ое номбар мешаванд, ки Дорои 1 ба му?обили он?о ?у?ум карда, он?оро тобеи худ карда буд. Осори тасвирии На?ши Рустам инчунин шаъну шукў?и империяи Дорои 1-ро, ки сол?ои 522-521 т.м. 19 маротиба ?ангида, шо?они 9 мамлакатро асир гирифтааст, инъикос менамояд. ?амаи ин мамлакат?о ба Дорои 1 хиро? медоданд. Дар тасвири Дорои 1 рамзе низ дида мешавад: ?амаи ин 30 мамлакат, ки намояндагонашон тасвир ёфтаанд, Дороро на тан?о дар расм, балки дар ?аёти во?еи низ болои тахт ниго? медоштанд. Дар зери ?ар як тасвир катиба?ои хурди 2 – сатри ба се забон (форси ?адим, элами, аккад?) омадааст, ки мутаасифона тан?о хондани 8 ном ба мутахассисон муясар шуд.
Дар ?исми болои релефи пешго?и ма?бараи салибшакл сурати А?урамаздо, дар зери он расми Дорои 1 ва се надими дарбори ў тасвир ёфтаанд. Дар катибаи ?исми поении релеф 24 сатрапи давлати Дорои 1 ва рўйхати пурраи хал?ият?ои он оварда шудааст.
Дар релефи ?аноти чапи поёнии ?абри Дорои 1 ?алабаи шо?и Сосон? Шопури 1 бар империяи Рим Валериан (с.260) ва дар назди Шопур зону зада таслим шудани ў тасвир ёфтааст. Дар катибаи зери релеф ?у?уми форс?о ба Закавказе (262) сабт шудааст. Дар рў ба рўи ма?бара Каъбаи Зардушт во?ест, ки бомашро бо тахтасанг?ои муста?кам пўшонида, дар девор?ояш сурох?ои рўшноидаро гузоштаанд. Дар девор?ои он рўйхати мамлакат?ои ба ?айати давлати Сосониён дохилшуда бо хати па?лави, порти, юнони сабт ёфтаанд. Девор?ои дохили оташкада бо тахтасанг?ои сиё? рўкаш шудаанд. Релеф ва катиба?ои На?ши Рустам манбаи му?ими омўзиши таърих, этнография, маданияти хал??ои аз тарафи давлати ?ахоманишиён ва Сосониён забт гардида мебошанд.
Катибаи На?ши Рустамро музеи махсуси этнолог? меноманд. Ин катиба аввалин маротиба аз тарафи Вестергард ва Лассен ба табъ расонида шудааст (1840-1844). Дар катибаи дуйюми аз На?ши Рустам ёфтшуда дар бораи усули давлатдории Дорои 1 ва сифат?ои вай (асптоз?, камонвар, найзабардори мо?ир буданаш) на?л карда мешавад.
Катибаи Суэтс – ин катиба дар рўи тахтасанге навишта шуда, 33 км. дуртар аз ша?ри Суэтс ёфт шудааст. Ба монанди катиба?ои дигар Дорои 1 дар ин катиба суханро аз ситоиши А?ура Маздо Сар карда, пас аз он ному насаби худро сабт менамояд. Дар ?исмати асосии катиба Дорои 1 аз номи худ меорад, ки ман Мисрро забт намуда, фармудам ин ?ўйро бикананд ва кишти?о ба воситаи ин ?ўй ба Форс мерафтаг? шуданд. Дар тарафи дигар тахтасанги хоро матни нисбатан калонтар бо ?уруфи иероглифии миср? кандакори шудааст. А?амияти таърихи ва забонии катибаи Суэтс хеле калон аст.
Катибаи Бе?сутун – ёдгории хаттии асри 6 т.м., 20 км. дуртар аз ша?ри Кирмоншо? (Эрон) дар ро?и корвонгузаре, ки ба сўи Ба?дод меравад, во?еъ гаштааст ва дар баландии 105 м. аз сат?и замин дар кў?и Бе?сутун бо хати мех? канда шудааст. Баландии лав?а 7-8 метр буда, бараш 22 метр. Дар маркази он дар пан? сутун, ки ?ар кадомаш 2 метр бар ва 4 метр дароз? дорад, аз корнамои?ои шо?и ?ахоманишиён Дорои 1 сухан рафтааст. Катибаи Бе?сутун бо се забон форси ?адим, бобул? ва элам? навишта, бо фармони шо? Дорои 1 дар дили кў? канда шудааст.
Катибаи Бе?сутун а?амияти бузурги таърих? дорад, зеро он аввалин сарчашмаест, ки дар бораи забони ?адимаи форс?, элам? маълумот меди?ад. Катибаи Бе?сутун оид ба гузаштагони то?икон – бохтари?о, хоразмиён, марви?о ва дигарон иттилоъ меди?ад. Катибаи Бе?сутун манбаи хаттии гаронба?о ва асари таърихии нодирест. Аз рўи катибаи Бе?сутун оид ба симои бохтари?о, марви?о, су?ди?о, сакои?о, сару либоси он?о маълумоти пурарзиш пайдо кардан мумкин аст. Соли 1838 офисери англис Генри Фредрик Роулинсон катибаи Бе?сутунро нусхабардор? ва соли 1848 нусхаеро бо тавзе? дастраси олимони Аврупо кард. Тавзе?и ў аввалин таълифоте буд, ки оламиёнро аз мав?удияти катибаи Бе?сутун ого? намуд. Олимони шурав? А.Фреёман, В.Струве, В.Абаев, М.Дандамаев катибаи Бесутунро тар?имаву тафсир намуда, дар тад?и?оти худ аз он истифода кардаанд. Порчае аз нусхаи катибаи Бе?сутун, ки дар он Доро дар хусуси фурў нишондани?ои исти?лолиятхо?онаи як ?атор вилоят?о ба таври муфассал сухан мекунад: «Доро гўяд: кишвари Мар?иён ба ошўб омад, якеро бо номи Фрадаи Мар?иёни сардор хонданд. А?ура – Маздо ба ман мададгор шуд. Бо мар?амати ў ?ўшуни ман лашкари ошўбгаронро торумор намуд. Кишвар мутеи ман гардид».
Яке аз ёдгори?ои ?адимаи хаттии ?ахоманишиён навишта?от?ое ки ба шо?они сулолаи ?ахоманиш? Ариярамна, Аршама, Куруш, ?ашиёршо? – писари Дорои 1 ва дигарон мансубанд, мебошад. Катиба?ои Ариярамна ва Аршама кадимтарин навишта?от?ои эрониёни аст, ки дар ?амадон ёфт шудаанд, он?о дар боло тахтача?ои тилло? сабт шудаанд. Катибаи Ариярамна аз 10 сатр иборат буда, дар бораи дар Форс шо?аншо? шуданаш аз вазъияти он даври мамлакат маълумот меди?ад. Як пораи ин катиба нобуд шудааст. Ин катиба соли 1830 аз тарафи олим Херсфелд нашр шудааст. Катибаи Аршама аз 14 сатр иборат буда, бо забони форси ?адима навишта шудааст. Аршама баъди Ариярамна ба тахт нишастани худро баён карда, оид ба вазъияти кишвар ва ?укуматдориаш маълумот овардааст. Аз ?укумронии дигари ?ахоманиши – Куруши Кабир се катиба бо?и мондааст, ки дар Истахр дарёфт гардидаанд. Катиба?ои Куруши Кабир аз 1 то 4 сатр буда, бо се забон форси ?адим, элам? ва аккад? навишта шудаанд. Дар катиба?о тан?о насаби подшо?и бузург ба тари?и «Ман Куруш, шо?, ?ахоманиш», «Куруш, шо?и бузург ?ахоманиш» сабт ёфтааст.
Яке аз катиба?ое, ки дар рўи сафол навишта шудааст, катибаи сохтмони ?асри Дорои1 дар Шуш мебошад. Матни форси ?адими ин навишта?от нисбатан хуб мондааст. ?ой?ои харобшудаи онро аз рўи нусхаи дигараш ва инчунин аз рўи матн?ои элами ва бобули бар?арор намудан мумкин аст. Дар ин катибаи рўи сафол оид ба сохтмони ?асре, ки Дорои 1 барои худ бино кардааст, (о?ози кори сохтмон соли 520 т.м.) ба таври пурра маълумот дода мешавад. Барои сохтмони аз мамлакат?ои тобеи давлати Доро аз Лубнон чўби ?амматба?о, аз Бохтар тилло, ло?увард аз Су?д, фирўза аз Хоразм, ну?ра ва бирин?? аз Миср, устухони фил аз Эфиопия (?абашистон) ва ?индустон оварда шуданд. ?унармандони юнон?, мод?, заргарону рассомони миср?, хиштрезони бобул? ва намояндагони хал??ои зиёде номбар карда шудаанд, ки дар сохтмони ?аср иштирок доштанд. Катибаи мазкур дар муайян намудани ?уду?ои давлати ?ахоманишиён, муносибат?ои байналхал?ии он?о, ниго?дории номи предмету ашё?ои гуногуни мадан? ва модд?, исми касбу кор?ои гуногун ба таври пурра тасвир кардани техникаи бинокор? (муста?кам намудани та?курси, тарзи хишт рехтан) а?амияти зиёди таърих?, забоншинос? ва меъмор? дорад.
Просмотр: 3598
Музыка способна оказывать известное воздействие на этическую сторону души; и раз музыка обладает такими свойствами, то, очевидно, она должна быть включена в число предметов воспитания молодежи.
© 2020 DURAHSHON.TJ. All rights reserved