Дата: 2013-01-19
1.1. Замина?ои пайдоиши пул ва хосият?ои зарурии он
Пул ин моли махсусест, ки бо мурури замон аз молхои дигар чудо шуда, хамчун ченаки арзиш ва воситаи хариду фур?ш амал мекунад.
Таърихи тамаддун аз пайдоиши одам, оила, ?абила?о, хал?ият?о о?оз меёбад. Тара??иёти ?амъият, маданият, исте?солот, гуногунии шароити зист, муносибу манфиатовар будани мавзеъ?ои ало?ида барои исте?соли мол?ои ?удогона, пайдоишу пеш-рафти касби ?унарманд? зарурати та?симоти ?амъи-ятии ме?натро ба миён овард.
Та?симоти ?амъиятии ме?нат дар навбати худ зарурати мубодилаи ма?сули ме?нат, яъне молро талаб кард, зеро сарфи назар аз исте?соли як ё якчанд намуди ма?сулот аз тарафи шахси ало?ида ?ар як фард ба сад?о намуди ма?сулот э?тиё? дорад
ва он пурра ё кисман бояд ?онеъ гардонида шавад. ?амин тари?, зарурати мубодилаи мол байни шах-сони ало?ида, гур??и одамон, мавзеъ?о ба миён омад.
Ин мубодилот аз шакли од? - ивази як намуди ма?сулот ба дигар намуди он то ба дара?аи олии муомилот - истифодаи пул омада расид.
Дар зинаи аввали муомилот як мол ба моли дигар иваз карда мешуд. Масалан, м?зад?з м?заашро ба микдори муайяни гандум иваз мекард. Бо му-рури замон аз байни мол?о моли барои муомилот мувофиктаре ?удо шуда, чанд муддате ба сифати воситаи муомилот истифода шуд. Барои мисол дар баъзе аз мамлакат?о ба сифати воситаи муомилот дар мар?ала?ои аввали тара??иёти ?амъият табар истифода шудааст, дар дигаре бирин?, дар сеюмй пашм ва ?айра.
Мардум бо ма?сади ёфтани моли муносиб аз истифодаи як намуди мол ?амчун воситаи муомилот ба истифодаи моли дигар мегузашт.Барои мардум зарур буд, ки ин моли махсус хосият?ои зеринро доро бошад:
- аз тарафи ?амъият эътироф шавад. Эътирофи моли дилхо? аз тарафи ?ама шарти асосии истифодаи он ?амчун пул мебошад. ?арори як гур??и ало?ида дар бораи ?амчун пул истифода шудани ягон моле, ки хосият?ои заруриро доро нест, барои ?амъият а?амияте надорад. ?атто ?а-рори сохтори олии давлат шахси алохидаро ма?бур карда наметавонад, ки молеро ?амчун пул эътироф кунад, зеро шахс дар аввал он молро ба ивази ме?-наташ гирад ?ам, баъдан дар кадом шакле, ки хо-?ад, дар ?амон шакл онро ниго? медорад. Сарфи назар аз сахтии ?онун?о дар баъзе аз мамлакат?о имр?з?о мардум ?аракат мекунанд пул?ои ёфта-ашонро дар?ол ба доллару евро ё мол?ои ?имат-ба?о иваз кунанд, зеро пастшавии курби пули мил-лии ин мамлакат?о ба мардум зарар меорад.
- барои истифода дар хариду фур?ш одию боварибахш бошад. Мо?ияти ин хосият аз он иборат аст, ки мардум во?иди пулии ба шакл (стандарт)-и муайян надаровардаро ба ивази мол ?абул намекунад. Масалан, агар чорворо ба сифати пул истифода кунем, азбаски вобаста ба гузаштани ва?т вазнаш дигар мешавад, истифодаи он муво-фи?и ма?сад нест. Илова бар он, фур?шанда бовар дорад, ки харидор ба ? ба сифати воситаи пардохт чорвои солимро медихад, вале харидор барои дода-ни чунин чорво ба ивази мол ?авасманд нест, бино-бар ин ?аракат мекунад, аз ?исоби ба фур?шанда додани чорвои носолиму хароб бурд кунад.
- сабуку камха?м бошад. Зарур аст, ки моли ?амчун пул истифодашаванда сабуку кам?а?м бошад, то одамон тавонанд бо осон? онро бо худ гардонанд ё дар хона ниго? доранд. Масалан, ба сифати пул истифода кардани ангишт номуносиб аст, зеро барои хариди як гов чандин тоннаи онро бо хар?и зиёд ба бозор баровардан лозим меояд.
-дорои арзиши устувор бошад. Устувории арзиши моли ба сифати пул интихобшуда яке аз омил?ои асосии кобили ?абул шуморидани он аз тарафи ?амъият аст. Сарфи назар аз сабаб?ои дигари мав?уда мардум аз истифодаи пуле, ки арзишашро пайваста гум мекунад, даст мекашад. Одамон к?шиш мекунанд, ки пул?ояшонро ба мол?ои пурарзиш, киматба?о ва ?айра иваз кунанд. Масалан, дар давраи аввали ворид кардани пули миллии то?ик? (соли 1995) нобоварии мардум ба усту-вории курби он боиси дар?ол ба доллар ё мол?ои дигар иваз кардани он гардид. Дар ?исме аз мин-та?а?ои ?ум?ур? ба ?амин сабаб мардум пули ру-сиро васеъ истифода мекард, ки ба и?тисодиёти То?икистон зарари калон дошт.
- имкон бошад, ки асл? будани он дар-
%ол сан?ида шаеад. Пул?ои имр?за аломату нишон?ои гуногуни кимиёв? доранд,ки аз тарафи
мардум ба осон? сан?ида мешаванд. Дар давраи
истифодаи тилло ?амчун пул аслй будани он аз р?и
аломати мулоимиаш* сан?ида мешуд, масалан, бо
дандон.
*Тилло то дара?ае мулоим аст, ки аз як грамми он ресмони дарозиаш 3 км-ро танидан мумкин аст (7, 211).
- таксимшаванда бошад. Моли ба сифати
пул истифодашаванда бояд та?симшаванда бошад,
то одамон тавонанд андозаи пули ба арзиши мол
баробарро пардохт намуда, ба?ияи онро пас бигранд. Сабаби истифода нашудани ?исми зиёди мол?о ба сифати пул хосияти та?симнашавандагии он-?о буд. Баъзе аз он?о таксимшаванда бошанд ?ам, баъди ба кисм?о чудо шудан арзиши умумии ?исм-?ои ало?ида аз арзиши он?о дар ?оли як?ояг? кам-тар буд. Масалан, агар табар ба сифати пул исти-фода шавад, дар ?олати ба кисм?о ?удо кардани он арзишашро гум мекунад.
- имконияти истифодаи он дарозмуд-дат бошад. М??лати истифодаи мол ?амчун пул ба устувории арзиши он таъсир мерасонад. Агар мол дар нати?аи истифода ба зудй хурда шавад ё шиканад, арзиши худро гум мекунад. Бинобар ин, истифодаи чунин мол ба сифати пул ба ма?сад мувофик нест. Масалан, агар нонро ?амчун пул* истифода барем, бешак ба зудй шикаста, майда ме-шавад ва агар ро?и пешгирй кардани ин ну?сонро ёбем ?ам, бо гузаштани ва?г он хушк шуда п?панак мезанад ва ма?бур мешавем аз истифодаи он ?ам-чун пул даст кашем.
*Дар аввал?ои асри XI дар Ба?дод нони чапот? чанд муддате ба сифати пул истифода шудааст.
Доштани ?амаи хосият?ои дар боло зикршу-да шарти асосии истифодаи моли муайян ?амчун пул буд. Ин аст, ки мол?ои гуногуни як ё якчанд хосият?ои дар боло зикршударо дошта паси ?ам хамчун воситаи хариду фур?ш истифода мешуданд ва ?ар бор моли нави истифодашаванда ба талабот мардум бештар мувофи?ат мекард. Зарурати ёфта-ни моле, ки дорои хосият?ои дар боло зикршуда бошад, мамлакат?оро ма?бур сохт паси ?ам ба ис-тифодаи танга?ои мисин, ну?рагй ва баъдан тилло? ?амчун воситаи муомилот гузаранд.
1.2. Таърихи пайдоиши пул?ои филизз? ва ко?аз?
То ?ое ки маълум аст, аввалин бор дар Осиёи Марказ? танга?ои тиллоии ?ахоманишиён (асри VI пеш аз милод) ба муомилот бароварда шудаанд. Истилои Искандари Макдун? ва араб?о боиси аз номи он?о ба муомилот баровардани тангахои тил-ло?, ну?раг? ва мисин гардид. Дар давраи ?укм-ронии Сомониён танга?о бо ном?ои динору дирам ва фулус (шакли тан?ои он фалс, яъне тангаи ми-син) дар муомилот истифода мешуданд.
Набудани сиёсати ягонаи пул? ва идораи мутамаркази он боиси аз тарафи ?окимони Хатлон, Бадахшон, Ху?анд, Истаравшану Рашт бароварда-ни танга?ои худ? гардида буд (39). Истифодаи тан-га?о ?амчун воситаи муомилот дар Осиёи Марказ? то аввали асри XX давом кард (36, 239-257). ?ала-баи Ин?илоби Октябр дар Бухорою ?исм?ои дигари Осиёи Марказ? боиси ба сохтори нави муомилоти пул? ворид гаштани ин минта?а гардид. (Барои ош-ноии пурратар ба таърихи пули милл? ба замимаи 25 иигаред).
Русия ва кишвар?ои дигари аврупоию осиё? вобаста ба пешрафти и?тисодиёташон чанд аср пештар ба сат?и баланди ташкили муомилоти пулй - истифодаи пул?ои ко?аз? гузашта буданд.
Асоси истифодаи танга?ои мисин, ну?рагию тилло? ?амчун пул мувофи? будани он?о ба тала-боти мардум то як давраи муайян буд. Вале, баъдан маълум шуд, ки ин се филизи ?иматба?о низ ?и-?ати истифода ?амчун воситаи муомилот аз камбу-ди?о хол? набудаанд.
Танга?ои ну?рагию тилло? бо ?имат?ои гу-ногун аз тарафи давлат?о бароварда мешуданд. Аз сабаби он, ки ну?раю тилло филиз?ои мулоиманд, о?иста-о?иста наба?расозоне* пайдо шуданд, ки бо ро?и кам карДани вазни он?о даромади иловаг? ба даст меоварданд. Наба?расозон инчунин бо ро?и барориши танга?о аз тиллои пастсифат (масалан, ба ?ои истифодаи ма?аки** 995 исте?соли танга?о аз тиллои ма?аки 585) даромади зиёд мегирифтанд. ?атто го??о баъзе аз ?укумат?о низ ба ин гуна амал?о даст задаанд. Бинобар ин, вазни танга?о ба ?имати дар он?о сабтшуда мувофи?ат намекард ва ин раванд боиси паст шудани боварии мардум ба танга?ои тилло? ?амчун воситаи муомилот гардид (Нигаред ба замимаи 1).
*Наба?расоз - касе, ки танга?ои ?албак? месозад **Ма?ак дар миёни мардуми То?икистон бештар ба номи русии он - «проба» маъруф аст.
Илова бар ин, азбаски танга?о аз филизи ?и-матба?о буданд, аз як тараф, бо худ доштани он?о хатарнок буд ва аз тарафи дигар, шароити махсуси ниго?дориро талаб мекард. Бинобар ин, мардум дар ?олати ногувор монда, ро??ои бе?тари нига?дошти филиз?ои киматба?ои худро ме?устанд. Ин буд, ки рафта-рафта ба ?унармандони ?аво?ирсоз, ки барои ниго? доштани тилло ва ма?сулоти тиллогиашон санду??ои о?анини махсус (сейф) доштанд, муро-?иат мекардаг? шуданд.
Мардум тилловори?ои худро ба ин ?унарман-дон барои ниго?дор? супурда, ба ивазашон забон-хат мегирифтанд. Ва ?ар бор ва?ти хариди ма?су-лот забонхатро ба ?унарманд дода, тиллояшонро гирифта ба фур?шанда медоданд, ки он дар навбати худ тиллоро барои ниго?дошт боз ба назди ?унармандони сейфдор меовард. Бо мурури замон тарзи навишти ин забонхат?о ба он мувофи?ат кард, ки мардум он?оро ба ?ои микдори тиллои дар он нишондодашуда ?амчун воситаи муомилот -пул ?абул мекардаг? шуданд. Албатта, ин амал дар сурате ба ву??ъ мепайваст, ки агар ?унарманди ин тиллоро ниго? медоштаг? шахси номдору бова-рибахш мебуд.
?амин тари?, о?иста-о?иста ?ои ну?раю тил-лоро забонхат?о ё ша?одатнома?ои ба таври муа-йян чопшуда гирифтанд ва азбаски ниго? доштани тиллою дигар филиз?ои ?иматнок фоидаи зиёд ме-овардаг? шуд, шахсоне пайдо шуданд, ки ин корро касби худ ихтиёр намуданд ва бо ?ам пайваста бунёди бонк?ои аввалинро гузоштанд.
Минбаъд забонхат?ои аз ?ониби бонк?о ба-ровардашуда вексел ном гирифтанд. Вексел ба гу-р??и ко?аз?ои киматноке дохил мешавад, ки бо ро?и навишт дар пушти он со?ибаш ?у?у?и гирифтани пулашро ба каси дигар меди?ад. Вексел?о асосан барои ?исобу китоби байни?амдигарии одамон дар ?олати хариди ма?сулоти нисбатан арзишашон баланд истифода мешаванд.
Пешрафти муомилоти мол? зарурати барори-ши пул?ои арзиши номиналиашон гуногунро ба миён овард. Дар баробари вексел?о бонк?о ба баро-вардани ша?одатнома?ое шур?ъ карданд, ки мардум ба он?о «бонкнота» ном гузошт. Бонкнота?о ко?аз?ои ?иматноки аз тарафи бонк баровардашу-дае буданд, ки бо талаби аввалин ба микдори муа-йяни тилло иваз карда мешуданд.
Аввалин бор пул?ои ко?аз? (бонкнота?о) дар мамлакати Чин (соли 1273)*, баъдан дар сарзамини то?икон (охири асри XIII)** ва сипас дар Аврупою Амрико (аср?ои ХУП-ХУШ) ба чоп расиданд.
*Дар хусуси чоп ва истифодаи пул?ои ко?аз? дар мамлакати Чин сайё?и номдори итолиёв? Марко Поло, ки дар он ?о 17 сол умр ба сар бурда буд, маълумот меди?ад. ?ангоми ?укмронии сулолаи Юан (1271-1368) пул?ои ко?а-зй ба ми??ори зиёд чоп ва ?амчун воситаи асосии муомило-ти пул? дар мамлакати Чин истифода шудаанд. (7,111.)
**Бинобар хабари Рашидуддини Фазлулло? дар сар-замини то?икон пас, аз он, ки Гайхоту - хони му?улии Эл-хонй (охири асри XIII) тамоми дороии хазина?ои мамла-катро ба боди фано дод, Садруддини Зан?он? мулаккаб ба ^адри?а?они то?икро сарвазири мамлакат эълон кард. Ба ? ?уку?у имтиёз?оеро дод, ки то ин дам дар ?укумат?ои му?у-лии Осиёи Марказ? ба ягон сарвазири то?ик надода буданд ва аз ? дархост, то чорае ч?яд ва хазинаи мамлакатро аз харобшавии минбаъда ниго? дорад. Пас, Садри?а?он пули ко?азиро, ки дар Чин бо номи «чов» маъруф буд, ?ор? кард. Вале ба сабаби ни?оят харобу хол? будани хазинаи мамла-кат муомилоти пули ко?аз? дер давом накард (39,1197). (Нигаред ба замимаи 35).
Дар Русия аввалин пул?ои ко?азиро соли 1769 дар давраи подшо?ии Екатеринаи II аз чоп баро-вардаанд.
?адимтарин пули ко?азии то имр?з расида дар давраи ?укмронии сулолаи Минг (сол?ои 1368-1399) аз чоп бароварда шудааст.
Дар ?удуди То?икистони имр?за пул?ои ?о-?азй соли 1920 дар Бухорои шариф аз чоп баромадаанд, ки дар р?яшон бо забони то?ик? ибора?ои зарур? навишта шуда буд.
Доллари ИМА, ки дар аксари ?олат?о ба сифати пули ?а?онии имр?за истифода мешавад, таърихи пайдоиши а?ибе дорад (Нигаред ба замимаи 2).
Дар давраи аввал пул?ои ко?азй аз тарафи бонк?ои ти?орат? бароварда мешуданд ва он бонк-?о кафолати таъмин будани ин пул?оро бо тилло ва дигар филиз?ои ?иматба?о медоданд. Вале баъдан дар нати?аи муфлисшавй баъзе аз ин бонк?о ?о-билияти пардохтпазирии худро гум карданд ва пул?ои аз тарафи он?о ба муомилот бароварда бе?урб пгуданд, ки боиси зарар дидани ?исме аз мар-дум ва паст шудани боварии он ба ?укумату бонк?о гардид. Бинобар ин, зарурати мутамарказонидани барориши пул?ои ко?аз? ва таъмини арзиши он?о бо филиз?ои ?иматба?о, назорати гардиши пул ва таъмини устувории курби он ба миён омад. Вобаста ба ин, мамлакат?о пай дар пай ба ташкили бонк?ои эмиссион? гузаштанд, ки он?о бо мурури замон номи «бонки марказ?» ё «бонки милл?»*-ро гирифтанд. Дар Итти?оди Аврупо баъди ташкили Бонки марказии Аврупо (соли 1998) бонк?ои миллии мам-лакат?ои аъзои он «бонк?ои марказии милл?» но-мида шуданд.
*Дар та?рибаи ?а?онй маф?уми «бонки марказ?» беш-тар истифода мешавад, зеро маф?уми «бонки милл?» маъ-нои бонки давлатиро дорад. Ин маф?ум метавонад нисбати ?ама бонк?ои давлатй истифода шавад, чунки он?о молики-яти миллианд, вале нисбати он?о истифода кардани маф?у-ми «бонки марказ?» ?айриимкон аст, зеро бонки марказй ягона буда, ба он чунин хукук аз ?ониби парламент дода ме-шавад.
1.3. Зарурат ва мо?ияти пул
Асоси пайдоиш ва зарурати пул тара??иёти
исте?солоти молй ва вобаста ба он муомилоти молй мебошад. Ташкили дурусту одилонаи муомилоти мол? бе моли махсус пул, ки ифодакунандаи ме?нати барои моли муайян сарфшуда мебошад, имконнопазир аст.
?амин тари?, дар баробари тара?икардани исте?солоти молй ва пешрафти додугилифти айнй
молисте?солкунандагон зарурати истифодаи моли махсус - пул ва ташкили муомилоти пулй пайдо шуд.
Минта?а?ои гуногун ба сифати пул мол?ои гуногунро истифода мебурданд. Бо мурури замон дар нати?аи болоравии махсусгардонии исте?солот зарурати додугирифти байни минта?а?о пайдо шуд. Шакли к??наи додугирифт, ки ба ивазкунии як мол ба моли дигар (бартер) асос ёфта буд, тала-боти то?иронро ?онеъ гардонида наметавонист, зеро, аз як тараф, ёфт шудани мизо?оне, ки моли он-?о ба якдигар лозим бошад, мушкил буда, аз тара-фи дигар, ?ангоми иваз намудани мол?о бо сабаби ву?уд надоштани ченаки умумй яке аз тараф?о за-рар медид. Ташкили одилонаи хариду фур?ш талаб мекунад, ки андозаи хар?и ме?нати барои исте?соли мол сарфшуда дуруст ба ?исоб гирифта ша-вад. Чунин ба?исобгир? бо ду ро? мумкин аст: ва?-ти кор? ва пул.
Истифодаи ва?ти кор? ?амчун ченаки арзиш имконнопазир аст, зеро барои исте?соли мол?ои якхела вобаста ба гуногунии та??изоти истифода-шаванда, малакаи коргарон, арзиши ашёи хом ва коркарди он ва?ти кории гуногун сарф мешавад. Бинобар ин, зарурати истифодаи ро?и дуюм, яъне истифодаи пул барои дуруст ба ?исоб гирифтани хар?и ме?нат ба миён омад.
Пул ин моли махсуси дорои хусусият?ои хосест, ки бо мурури замон аз мол?ои дигар ?удо шуда ?амчун ?амарзиш (эквивалент)-и умумй эътибор пайдо кардаасМо?ияти пул дар ягонагии 3 хусусияти он зо-?ир мешавад:
пул ?амчун олоти бевоситаи мубодилаи умум? (П-М);
пул орамчун олоти мустакили мубоди-ла (П-П);
пул уамчун олоти берунии ченаки ме?нат.
Муайянкунии арзиши мол ба воситаи пул шароити ивазшавии онро ба ?амаи мол?ои дигар фаро?ам оварда, имкон меди?ад, ки пул ?амчун олоти бевоситаи мубодилаи умум? истифода ша-вад. Дар ва?ти и?рои ин хусусияти худ пул бевосита ба хариду фур?ши ма?сулот ало?аманд аст, яъне амали пул - мол (П-М) ба ву??ъ мепайвандад.
?амин тари?, пул ?амчун воситаи ба?амо? ё пайвасткунандаи исте?солкунандагону истеъмол-кунандагон баромад мекунад.
Дар ?олати дуюм (пул ?амчун олоти муста-?или мубодила) он ба фур?ши мол ало?аманд набуда, аз як даст ба дасти дигар (П-П) барои истифо-даи ма?саднок мегузарад. Масалан, аз тарафи бонк додани ?арз ба мизо?он, додани андоз аз тарафи а?ол? ва корхона?о ба бу?ет, и?рои ??дадори?ои мизо?он дар назди бонк ва ?айра.
Хусусияти сеюми ифодагари мо?ияти пул ин ?амчун олоти берунии ченаки ме?нат зу?ур кардани он аст. Тавре ки зикр гардид, ченаки дохилии ме?нат ва?ти кор? буда, барои истифода дар шароити исте?солоти мол? мувофи? нест. Маълум аст, ки ?амаи мол?о дар бозор аз р?и арзишашон фур?хта мешаванд, бинобар ин му?оисашавии ар-зиши он?о ба арзиши моли махсус зарур аст. Агар шахси ало?ида барои ?онеъ гардонидани талабо-таш аз дигарон молеро гирифтан? бошад, пас ? бояд ба ивазаш моли махсус ?амарзиши умумиро пешни?од кунад. Моли махсус - пул ба ивази ме?-нат дода мешавад, аз ин р?, зарур аст, ки арзиши ме?нати ин шахс ба воситаи ?амин моли махсус -пул муайян карда шавад.
Бо дарназардошти хусусият?ои зикршуда, метавон хулоса кард, ки пул ?амчун воситаи та?сим ва азнавта?симшавии даромади милл?, ифодагари ало?а?ои и?тисодии байни корхона?о дар рафти исте?сол ва фур?ши ма?сулот, муносибат?ои и?ти-содии корхона?ою шахсони ало?ида бо давлат амал мекунад.
Просмотр: 30203
Музыка способна оказывать известное воздействие на этическую сторону души; и раз музыка обладает такими свойствами, то, очевидно, она должна быть включена в число предметов воспитания молодежи.
© 2020 DURAHSHON.TJ. All rights reserved