Дата: 2015-09-19
Мавзуи 1. Асосхои илмии сохибкори дар тадкикотхои олимон ва иктисодчиён
На?ша:
Тахлили нуктахои назари олимон оиди сохибкории асрхои XVII – XIX, имконияти баровардани яке аз хулосахои мухимро медихад, ки: дар онхо дастурамали фундаментали оиди сохибкори, сохибкорон гузошта шудааст, ки то хол актуали мебошанд. Бо вучуди он, бояд кайд кард, ки оиди масаъалаи тахлилшаванда нуктахои назари зиёд мавчуд буданд. Дар асархои худ ин олимон ба мафхум ва мавкеъи сохибкори дар фаъолияти иктисоди таърифи илми-амали додаанд. Аллакай дар асри XIX дар корхои онхо хусусиятхои иктисоди, ташкили ва психологии сохибкори ба назар мерасанд, ки баъдтар ба вазифахои он мубаддал мегарданд. Дар хамон давра, яъне асри XIX, олимон-иктисодчиён хусусияти навоваронаи сохибкориро кайд мекарданд. Ин нуктаи назар дар нимаи дуюми асри XX низ васеъ истифода бурда мешуд.
Таърифхои баъзе олимон-иктисодчиёнро оиди мафхуми сохибкори ва сохибкор дида мебароем. Аз нуктаи назари олимони амрикои Р.Хизрич ва М.Питерс, дар асри XVIII сохибкор (антрепренер) – ин шахсест, ки бо давлат шартнома бастааст, ки арзиши он пешаки муайян гардидааст. Ин шахс тамоми чавобгарии молиявии шартномаро ба ухдаи худ мегирад, аммо агар у ба маблаги камтар аз маблаге, ки дар шартнома кайд шудааст, корро ичро кунад, пас фоидаи он насиби у мегардад. Мувофики нуктаи назари онхо, аввалин олим-иктисодчие, ки консепсияи сохибкориро коркарда баровардааст Ричард Кантильон (1680-1734) мебошад, ки мувофики таърифи у сохибкор – ин шахсест, ки дар шароити таваккали фаъолият мекунад. Гуфтан мумкин аст, ки Кантильон асосгузори тезиси сохибкори хамчун субъекти хочагидорие мебошад, мувофики он, сохибкор - ба ухдаи худ намудхои гуногуни таваккалро аз сабаби номуайянии натичаи фаъолияти иктисодиаш мегирад. Р.Кантильон фарки байни вазифаи сармоя ва вазифахо сохибкориро кайд кардааст.
Ба коркарди назарияи сохибкори А.Смит (1723-1790) сахми назарраси худро гузоштааст. Дар асари классики худ «Тахлилхо оиди табиат ва сабабхои боигарии халкхо»(1776), у муаммохои мухимтарини тараккиёти иктисодиётро тахлил намудааст.Мувофики А.Смит, сохибкор – ин дорандаи сармоя, мебошад, ки барои дар амал татбик намудани ягон гояи тичоратии худ ва ба даст овардани фоида, таваккали иктисоди мекунад. Мувофики таълимоти олим, сохибкор асосан дорандаи сармоя мебошад. А.Смит моликияти хусусиро хамчун асоси моддии сохибкори авзалтар медонист, аммо у ба ташаббуси шахсони алохида боварии комил надошт. Аз нуктаи назари у, хатто дар вакти вохурии бо максади хуш гузаронидани вакт, гуфтугуи онхо албатта ба он бармеояд, ки чи тарз созиш оиди баланд кардани нарххо баста, зидди харидорон кор баранд. Мувофики А.Смит, барои он, ки корхонаи хусуси ба чамъият фоиданок бошад, ду шарти мухим зарур аст: 1) сохибкор бояд аз корхона фоидаи шахси гирад; 2) ракобат бояд онхоро дар шароитхои муайян нигох дорад.
А.Смит – олим-иктисодчии аввалинест, ки муаммохои сохибкориро бо назардошти сатхи тараккиёти хаёти иктисодии асри XVIII пурра тахлил намудааст. Барои тараккиёти сохибкори пешниходхои коркардабаровардаи олим оиди системаи андозбанди ва бочи гумруки ахамияти калон дорад.
Нуктаи назари Ж.Бодо оиди сохибкори, низ ахамияти махсус дорад, сохибкор – ин шахсест, ки оиди кори ташаббускардааш чавобгари мекашад, ба накша мегирад, назорат ва ташкил мекдихад, ва сохиби корхона мебошад. Мафхумхои муосирро истифода бурда, ин шахс, вазифахои сармоядор ва идоракунандаи онро якчоя истифода мебарад. Бо вучуди ин Ж.Бодо кайд мекард, ки ба сохиби сармоя зарур аст, ки доимо барои тараккиёти корхонаи худ дониши худро чукур кунад.
Ба пайдоиши назарияи сохибкори сахми назаррасиро олими фаронсави Жан Батист Сей (1767-1832) гузоштааст, ки асари фундаменталии «Боигарии халкхо»-и А.Смитро омухта, оиди мафхум ва вазифахои сохибкор фикри худро баён намудааст. Дар «Рисола оиди назарияи иктисоди» (1830) Сей диккати махсусро ба сохибкор равона месозад, ки «шахсе, ки минбаъд аз сахифахои назарияи иктисоди нест намешавад». У назарияи се омлили истехсолотро (замин, мехнат, сармоя), ки сарчашмаи боигари чамъият мебошад, коркарда баровардааст. Мувофики ин назария дар ташаккули арзиши махсулот мехнат, замин ва сармоя (бо воситахои истехсолот инъикос меёбад) баробар иштирок мекунанд, ки мувофикан, сарчашмахои боигарии чамъият – музди мехнат, рента ва фоида мебошанд. Сей даромадро хамчун пардохт барои хизматрасонии истехсолии, хар се омили истехсолот, дида мебаромад. Агар А.Смит сохибкор – заминдорро ба чои аввал гузорад, Сей – сохибкор саноатчиро. Ба фикри у, махсусан саноатчиён, на балки сармоядорону, заминдорону коргарон «доимо пассиви», истехсолотро мебаранд ва дар сохаи таксимоти боигари дар мадди аввал меистанд. «Ба таксимоти боигари таъсири назаррасро, - Сей навиштааст, - имкониятхои сохибкорони саноати мерасонанд. Дар хамон як сохаи саноат сохибкор – бомаърифат, ташаббускор, шахси донишманд ва конундон – боигариро ба даст меорад, ва холл он ки, дигар сохибкоре, ки дорои чунин хусусиятхо намебошад ё ба ягон холати номусоид дучоргардида, муфлис мешавад».
Ж.Б.Сей ба мафхуми сохибкори таърифи махсус додаст: ин агенти иктисодиест, ки омилхои истехсолотро якчоя мекунад, захирахоро аз сохаи хосилноки ва даромаднокии паст ба сохае, ки натичахои дилхох (даромад, фоида) медихад, «мекашонад». Мувофикан, сохибкори – ин фаъолияти иктисодиест, ки ба воситаи якчоякунии омилхо ба амал омада, ба самаранок истифодабарии тамоми захирахо ва ба даст овардани фоида равона шудааст. Ба акидаи Сей, инсон, сармоя ва замин, чизеро таъмин мекунанд, ки ба гуфтаи у хизматрасонии истехсоли мебошад. Ба бозор пешниход намудани ин хизматрасонихо дар шакли музди мехнат, фоида ва рента иваз мешаванд. Дар бозор ба ин хизматрасони аз тарафи сохибкорони саноатчи талабот мавчудаст (фабрикантон, заминдорон), ки хизматрасонии истехсолиро бо максади истехсоли мол ва каноатманд кардани талаботи истеъмолкунандагон, якчоя менамоянд. Сей кайд мекунад, ки сохибкор дар маркази консепсияи классикии таксимоти боигари меистад. «У менависад, Сохибкорон – миёнаравоне мебошанд, ки хизматрасонии истехсолии заруриро барои истехсоли моли ба истеъмолкунанда заруриро, меёбанд».
Барои тараккиёти сохибкории муосир хулосахои олимон-иктисодчиёни асрхои XVIII-XIX ахамияти махсус дорад, ки мувофики он, сохибкор – ин сармоядор, дорои кори хусуси, идоракунандаи он, одатан дар мархилахои авали истехсолот якчоякунандаи сармояи хусуси (кор) бо мехнати истехсолии худ, мебошад. Сабабхои сохибкорие, ки онхо дар асархои худ овардаанд – ба даст овардани фоида (даромад) ба воситаи истехсоли махсулот (ичрои кор) ва фуруши он ба истеъмолкунандагон вобаста ба талаботи онхо – хамчун вазифаи асосии умумииктисодии сохибкори шарх додан мумкин аст.
Мухимтарин омил барои сохибкорони Точикистон, ин вазъияте мебошад, ки дар он зарурияти капитализатсияи фоида ба иктисодиёти милли хамчун шарти зарурии рушди иктисоди аст. Муайянкунии сохибкор хамчун субъекти хочагидори, ки ба ухдаи худ хамаи намудхои таваккалро, ки дар чараёни баамаловарии фаъолияти сохибкори, ва пеш аз хама аз номуайянии оянда пайдо мешаванд, мегирад, масъалаи актуали мебошад.
Дар асархои Й.Шумпетер муаммохои мухимтарини назарияви ва амалии сохибкори инъикос ёфтаанд, ки омузиши он барои сохибкории ЧТ ахамияти калон дорад. Чунончи, ба омузиши мафхуми сохибкори, хусусиятхои хоси онхо, максади фаъолияти онхо диккат додан лозим аст. Й Шумпетер менависад, ки «сохибкорон – гуфта, мо субъектони хочагидориро меномем, ки вазифаи онхо амали гардонидани комбинатсияхои нав ва хамчун омили он баромад мекунанд ».
Ин мафхум нисбати дигар мафхумхои умуми кабулшуда васеътар мебошад. Ба фикри Й.Шумпетер сохибкорон на танхо субъектони «мустакили» хочагидории иктисодиёти бозори, балки хамаи онхое, ки вазифаи асосиро ичро мекунанд – якчоякунии омилхои истехсолот. Ба фикри Й.Шумпетер, сохибкорон одамони махсусе мебошанд, ки фаъолияти онхо муаммои махсус аст, чунки онхо вазифаи истехсоли ягон чизи навро ичро мекунанд, ва ягон чизи навро истехсол кардан нисбат ба чизхои озмуда ва одати мушкилтар аст.
Й.Шумпетер кайд мекард, ки сохибкор хамчун идоракунандаи кори худ чунин хусусиятхо дорад, якум, нуктаи назари махсуси у, яъне мавкеъи махсусро дониш не, балки хохиш ва малакаи чудо кардани чизхои зарури ва дарки дурусти онхо, дуюм, кобилияти пешравии у, яъне натарсидан аз номуайяни ва монеахо, сеюм, малакаи таъсиррасони ба дигар шахсон «дорои обру будан», «кор фармуда тавонистан» ва г.
Азбаски вазифаи сохибкори кори шахсии у шахси алохида мебошад, уро бо рохбарон мувофик кардан мумкин нест. Й.Шумпетер боз як бор чунин хусусиятхои уро кайд мекунад, ки сохибкорон хусусияти махсуси бурдани кор ва мустакилият дар фикррон? аст.
Й.Шумпетер истилоххои «сохибкор»-ро аз «сармоядор» новобаста аз шахсияти у: сармоядор ё моликиятдор, фарк мекунонад. У фикр мекунад, ки сохибкорро ба воситаи чунин хусусиятхо инъикос кардан мумкин аст, «ташаббус», «обру», «пешгуикунанда» ва ѓ. ?амзамон ў менависад, ки со?ибкори пештара, на тан?о сармоядор буд, балки то ?ол бо ин вазъият дучор шудан мумкин аст – яъне му?андис ё идоракунандаи корхонаи хусус? бошад. Со?ибкор дар аксар маврид?о агент оид ба харид ва фурўш, ро?бари шўъба?ои ?у?аттгузор? ва кадр?о мебошад. ?олати со?иби кор будани со?ибкор ба а?идаи Шумпетер тавсифди?анда намебошад. Мав?еъи асосиро рафтори ў ишѓол тавсиф меди?ад.
Й.Шумпетер тавсиф меди?ад, ки корхона?о ?авасманди ба даст овардани фоида мебошанд. ?авасмандии ба даст овардани фоида, асос мегардад, ки корхона?ои нав ба нав ташкил шаванд, та??изот?ои нав истифода шавад, исте?солот зиёд гардад, ра?обат афзояд, корхона?ои кў?на бартараф карда шаванд, ?исми коргарон бекор гарданд. Ва ин ?араён беист такрор меёбад, ба воситаи амал? кардани комбинатсия?ои нав васеъ мегардад. Чунин фаъолият фоидаи со?ибкориро ба миён меорад, ки ба дасти со?ибкор меояд. Ба фикри Шумпетер, маънои фоидаи со?ибкор? – ин нати?аи ба амал овардани комбинатсия?ои нав мебошад. Фоидаи со?ибкор? ин ядрои фоидаи таъсис? мебошад, ки асоси онро барзиёдии даромад нисбат ба хоро?от?ои исте?сол? ташкил меди?ад. Оиди ?араёни ба даст овардани фоидаи со?ибкор? ?амчун нати?аи комбинатсия?ои ти?орат?, Шумпетер ?айд менамуд, ки даромад аз фурўши моли нав дар аввал меафзояд, ва дар нати?аи ра?обат паст мегардад ва ин омил ?аб?аиар му?ими фоидаи со?ибкор? мегардад. Дар шароити хо?агидории капиталист? фоидаи со?ибкор? омили фоидаи монополиро дар бар мегирад, чунки со?ибкор бо мол?ои нав аввалин маротиба дар бозор баромад намуда, ра?иб надорад, ва нархи чунин мол?о пурра ё ?исман дар асоси нархгузории монопол? му?аррар мешавад.
Бояд ?айд кард, ки бе тара??иёт фоидаи со?ибкор? ву?уд надорад, ва бе фоида тара??иёти со?ибкор? низ ву?уд надорад. Бо ин сабаб кўшиши ба даст овардани фоидаи со?ибкор? ба воситаи комбинатсия?ои нави омил?ои исте?солот шарти му?ими рушди и?тисодиёт мебошад.
А?ида?ои Й.Шумпетер оид ба мав?еъи сармоя дар тара??иёти фаъолияти со?ибкор?, низ ?олиби ди??атанд. «Сармоя, – мегўяд Шумпетер,- ин фишанге, ки ба со?ибкор имконияти ба даст овардани неъмат?ои заруриро меди?ад, воситае, ки барои расидан ба ма?сад?ои нав истифодабарии ин неъмат?оро менди?ад». Сармояро Шумпетер ?амчун суммаи маблаѓ ва дигар восита?ои пардохт, ки дар мавриди зарур? со?ибкор истифода мебарад, тавсиф додааст. Сармоя – ин агенте, ки ба хо?агидории бозор? хос аст.
Ма?сад?ои со?ибкор, мувофи?и Шумпетер, та?ти шиори «Боз зиёдтар» ташаккул мегардад. Пеш аз ?ама, ин хо?иш ва орзуи барпо намудани империя – ва дар аксар маврид?о, – сулолаи (династия) худ мебошад. Империяи худ ба со?ибкор имконият?ои васеъ ва ?исси ро?бариро меди?ад. Шумпетер гурў??ои зерини сабаб?оро ?удо менамояд: кассе «озод?» ва «шароити тара??иёти шахсият»; дигаре «?укмрон будан»; сеюмин «пур?аракат?»-ро хо?иши ба даст оварданро дорад.
Гурў?и дуюми сабаб?о бо хо?иши ѓолибият вобаста аст. Ба ин гурў? хо?иши мусоби?а намудан – аз як тараф, ва аз тарафи дигар – муваффа?ият ба?ри муваффа?ият мебошад. Дар ?ар ду маврид Шумпетер ме?исобад, ки ?и?ати и?тисодии кор ба со?ибкор а?амият надорад. Андозаи даромад – нишонди?андаи муваффа?ият – яъне, ѓолибият аст. Дар ин гурў? чунин сабабро, ?удо намудан мумкин аст, ки хо?иши ба ?улла?ои баланд расиданро дорад. Ин сабаб?ои рафтори со?ибкор аз и?тисод? кулан фар? мекунанд.
Гурў?и сеюми сабаб?о бо хо?иши ташаббус, ки дар дигар ?олат?о ба назар мерасанд, аммо дар фаъолияти со?ибкор? сабаби рафтори ў мегардад. Ин ?ам ?исси ?аноатманд? аз фаъолият, ?ам хурсанд? аз фаъолияти «ташаббускорона» мебошад.
Дар дахсолахои охири асри XX олимон - мутахассисони сохахои гуногун (иктисодчиён, файласуфон, психологон, сотсиологон ва г.) ба тараккиёти назарияи сохибкори, хусусиятхои он, мавкеъи он дар рушди иктисодии мамлакатхо, диккати махсус доданд. Мавзуъхои тадкикотхои олимон хусусиятхои шахсии сохибкорон гашт, ки доим дар бизнеси худ ба муввафикят ноил мегаштанд, барои амалигардонидани лоихахои сохибкори пешниходхои амали коркардабароварда мешуданд. Конфронсхои байналхалки гузаронида мешуд, дониши сохибкори таракки мекард, дар кисми зиёди мамлакатхо мавкеъи давлат дар дастгирии сохибкори, хусусан сохибкории хурд меафзуд.
Нимаи дуюми асри XX – дар кисми зиёди мамлакатхои гарби ин давраи тараккиёти сохибкории муосири амали мебошад. Дар хамон давра ба ин муаммои актуали олимони намоён диккати махсус додаанд, ки бахусус дар иктисодиёти бозории тараккикарда ташкилотхои сохибкори ба монанди давлат ва хочагихои оилави субъектони мухимтарини хочагидори гаштаанд.
Назарияхои олимон оиди ин мавзуъ бенихоят зиёданд, аммо дар мавзуъ асосан мухимтарини онхоро дида мебароем. Аз олимони руссияги, ки ба тараккиёти назарияи сохибкори сахми назарраси худро кардаанд: А.И.Агеев, В.Я. Горфинкель, В.А.Швандар ва дигарон мебошанд.
Баъзе таърифхои олимони россиягии авали асри XX-ро меомузем.
А.Каминка – кайд кардааст, ки «сохибкор гуфта, чунин шахсеро меноманд, ки бо максади ба даст овардани фоида, худ ё ба воситаи дигар шахсон аз хисоби худ, аз номи худ ё дар якчояги бо дигар шахсон корхона ташкил медихад». Мувофикан, сохибкор – шахсест, ки дорои корхонаи хусуси буда, маблаг мегузорад, идора мекунад ва максади асосии у – ба даст овардани фоида мебошад.
Дигар олими то револютсионии руссия А.Петражитский кайд кардааст, ки сохибкор гуфта чунин субъектро мефахманд, ки мустакилона, шахсан ва аз номи худ фаъолияти хочагидори бурда, «таваккали моликияти худ» ва «чавобгари бо тамоми боигарии худ» ба ухдаи худ мегирад. Чи хеле, ки маълум аст А.Петражицкий дар муайянкунии мафхуми сохибкор диккати махсусро ба чавобгарии пурраи у нисбати таваккал медихад. Бо вучуди ин, олим кайд мекард, ки шахсоне, ки моликияти худро ба фонди оинномавии корхона дохил кардаанд, «ягон чавобгари намекашанд ва таваккали аз даст додани сармояи худро доранд» дар холати муфлисшавии корхона.
Чи хеле ки маълум аст, фаъолияти сохибкори таи чанд дахсолахо дар давлати мо ичозат дода намешуд, мувофикан таълимоти он низ вучуд надошт. Аммо, аллакай солхои 30-юм асархои сохибкори бобарори амрикои Генри Форд нашр мешуданд, ва с.1953 асари К.Рендол «Акидаи сохибкори озод» аз чоп баромад. Кисми зиёди асархои илмии олимони хоричи солхои 1970 пайдо шуданд, солхои охир асархои олимоне, ки бо тадкикоти муаммохои сохибкори машгуланд аз чоп баромада истодаанд, ки барои истифодабарии тачрибаи тараккиёти сохибкори мусоидат мекунанд.
Мувофики акидаи Ф.Хайек, сохибкор хамчун субъекти хочагидори бо хусусиятхои махсуси худ таъриф карда мешавад, хохиши дарёфти имкониятхои ба даст овардани фоидае, ки холо аз тарафи дигар субъектон ёфта нашудааст. Хайек кайд мекунад, ки дар шароитхои муосир сохибкорон дар ракобати шадиди бозори амал мекунанд ва хамон сохибкор голиб мегардад, ки ба ин ракобат тоб оварда метавонад. Акидахои Хайек оиди баъзе шартхои тараккиёти сохибкори чолиби диккат аст. Мувофики акидаи у «хиссаи, шахсони алохидае, ки имкониятхои нави худро дар амал татбик карданианд (агар ин вазъи онхоро бехтар гардонаду, ба онхо ракибон монеа нашаванд), кариб ки дар хама маврид якхел аст. Дар кисми зиёди мамлакатхои «чавон», сохибкори суст таракки кардааст, ки сабаби он ё хохиш надоштани худи шахсон, ё мавчудияти монеъахо аз тарафи институтхои махсус».
Ин акида бевосита ба фаъолияти сохибкорони точикистони тааллук дорад. Мувофикан, барои тараккиёти сохибкори менталитети чамъиятро дигаргун сохта, инфрасохтори сохибкориро ташаккул додан лозим аст.
Просмотр: 8506
Музыка способна оказывать известное воздействие на этическую сторону души; и раз музыка обладает такими свойствами, то, очевидно, она должна быть включена в число предметов воспитания молодежи.
© 2020 DURAHSHON.TJ. All rights reserved