Дата: 2015-09-12
Барои та??и?и фар?анги нимаи дуюми асри XVIII ва ибтидои асри XIX- и хал?и то?ик асари маш?ури Му?аммад Яъ?уб «Гулшан-ул-мулук » ба а?амияти калон со?иб аст. Асар аз он ?и?ат пур?иммат аст, ки муаллифаш ба таба?аи дорои ман?ития тааллу? дош-та, шо?иди бисёр во?еа?о буд ва он камбудию во?еа?-оро ошкоро тасвир кардааст.
Барои та??и?и фар?анги мардуми то?ик дар ин давра маълумот?ои М.Бекчурин, С.Бурнашев ?айди Мирзошамси Бухоро? ва тавзе?оти В.В.Григорев ни-?оят бузург мебошанд. Барои ом?хтану аз худ намуда-ни фар?ангу анъана?ои мардуми Осиёи Марказ? дар аср?ои ХУШ-ХГХ дастовард?ои фар?ангии «Таворихи авоил ва авохир»-и Муин?, «Таърихи амир ?айдар»-и Мулло Ибодулло? ва Мулло Му?аммад,«Футу?но-ма»-и Бухоро?, «Зафарнома»- и Хусрав?, «Шо?нома»-и Умархонд, «Таърихи му?о?ирон»- и шоира Дилшода ва дигарон ёрии калон мерасонанд. Ба Руссия ?амро? шудани Осиёи Миёна ба равна?и маданияту санъат ва адабиёт объективона мусоидат кард. Олимону р?шан-фикрони тара??ипарвари Руссия дар бобати тад?и?и и?тисодиёт, мардумшинос?, таърих, забон, адаби-ёт, истифодабарии сарват?ои табий ва ?айраи Осиёи Марказ? хизмат?ои зиёде кардаанд.
Аксари мутафаккирон ва.р?шанфикрони мардуми Осиёи Марказй аз намояндагони зиёиёни пеш?адамиРуссия саба? мегирифтанд. Дар ташаккули ?а?онби-нии мутафаккири бузурги он сол?о А?мади Дониш
(1827-1897) таъсири маданияти пеш?адами Руссия ни-?оят бузург аст. А?мади Дониш дар он замон яке аз фозилтарин фарди Бухоро ба шумор мерафт. А.До-нишро бо сабаби озодфикриаш та??ир намуда, «ко-фираш» хонда буданд. Бо ву?уди ?амин ?ам донишу ма?орат ва маълумот?ои ? амирро ма?бур мекард, ки ба вай бо назари эътибор нигарад. А.Дониш ба сифати котиби сафорати амир се маротиба ба Петербург са-фар карда буд. Ин шиносой бо Руссия ва маданияти мардуми рус дар тамоми ?аёт ва фаъолияти ? на?ши ?алкунанда бозид.
Ба а?идаи вай агар амирро ба фоидаи маорифи хал? бовар кунонида шавад, г?ё худи ?амин барои ба тарзи нав сохтани ?аёти во?еии мардуми Осиёи Мар-каз? кофист. Р??и тамоми гуфта?ои ?ро ме?ру му?аб-бат нисбат ба хал? ва ?амхор? барои саодатмандии мардум фаро гирифтааст. Му?имтарин асари А.До-ниш рисолаи «Наводир -ул- ва?оеъ» мебошад, ки аз ма?м?и порча?ои илмии фалсаф?, публис-хст? ва ба-де? фаро?ам омадааст. А.Дониш бо а?ида?ои фалса-фии худ дар мав?еи идеалист? ?арор дошта, монанди Аб?ал? ибни Сино ва Умари Хайём ба таълимоти аба-дияти олам ва офарида нашудани он мухлис будани худро низ из?ор доштааст. Ин дар шароити онва?таи пуртаассуби Бухоро ?амаи поя?оро ба ?унбиш меда-ровард. ? дар рисола?ояш камбудию ноадолати?ои ?омеаи худро баён намудааст.
Вай ?амчунин пешбин? карда буд, ки бартараф намудани ин камбуди?ою ноадолатии ?омеа фа?ат бо ёрии мардуми рус ба мо муяссар хо?ад шуд. Бо ин а?ида?ояш А.Дониш тарафдорони худро зиёд кард. Ин гуна муносибати ?ро устод С.Айн? дар «Ёддошт-?о»-и худ хеле таъсирбахш ба ?алам меди?ад. Аз ин ?и?ат фикру а?ида?ои А.Дониш бо ву?уди он нисбат ба муносибат?ои синф? а?идаи пеш?адам ва прогрес-сив? буданд.
Бузургтарин хизмати А.Дониш аз он иборат аст, ки ? тавонист дар атрофи худ як гур?? пайравон, р?-шанфикрон, маорифпарварони асри XIX ва ибтидои асри XX- и то?икро мутта?ид кунад. Яке аз ин?о Аб-дул?одирхо?аи Савдо буда та?рибан дар байни со-л?ои 1823-1824 дар Бухоро таваллуд шудааст. Дар замони зиндагии Савдо а?ида?ои маорифпарвар? ва ?унбиши афкори сиёсиву и?тимо? ?ан?з дар аморати Бухоро интишор наёфта буд. Он бедории фикрие, ки дар байни илму адаб ба ву?уд омада буд, пас аз охи-ри сол?ои ?афтодум рост меомад, ки давра?ои баъди таълифи «Наводир-ул-ва?оеъ»-и А.Донишро дарбар мегирад. Савдо дар ?азал ва манзума?ои та?лидиаш баъзе фикр?ои тан?ид? ва тар?иби ахло?и некро ифо-да намудааст. Ин гуна фикр?о дар байт?ои ало?идаи ?азал?ои бедилона ва ?офизонаи ? дида мешавад.
Савдо аз банди та?лиду пайравии назми гузаш-тагон берун рафта, ба му?обили мавз?и диниву та-саввуфии адабиёти замонаш, ба му?обили ?а?олат ва таассуботи дин? дар лирикааш о?анги некбинона ва хушнудонае дохил намуд. Ин о?анг дар лирикаи Сав-до дар образи ринди бебоке та?ассум ёфт. Савдо дар ?азал иш?и ?а?и?ии инсониро, иш?еро, ки ба кас ро?ату ?уввати р??? мебахшад, тараннум мекард.
?ор? Ра?матулло?и Возе? бо ву?уди душвории зиндаг? ва но?амвории шароити р?згораш пайваста дар фаъолияти илмиву э?од? буд, ки мутаасифона, имр?з на ?амаи он?о ба мо расидааст. У соли 1886 ба сафари ?а? мебарояд ва ба ин ба?она бо бисёр мамла-кату кишвар?ои пеш?адам, бо бисёр олиму фозилони хори?? шинос мешавад. Сафари ? аз ша?ри Бухоро сар шуда, тавассути Туркистон, Кавказ, Истамбул то Арабистони Сауд? ва дар бозгашт бо тавассути Иро?у Эрон баъди як сол ба ватани хеш Бухоро баргашт. Баъди баргаштан ? хотира?ои ро? ва муло?от?ояшро бо олиму фозилон ва мардуми ша?р?ои дидагиаш дар шакли китоб бо номи «Савоне?-ул-масолик ва фаро-сих-улмамолик» («Во?еа?ои ро??о ва масофа?ои байни кишвар?о») таълиф намуда, онро ба амир Абдула?ад мебахшад. Номи дигари ин китобро «Ога?и?ои ?ариб аз а?оиботи сафар» мегузорад. Возе? дар ин китоб на фа?ат сафари ?а? ва ша?р?ои му?аддаси Маккаву Ма-динаро тасвир мекунад, балки аз бисёр во?еа ва шаро-ити мамлакат?ои тара??икардаи Аврупою Осиё барои ?амдиёронаш хабар?ои тозаву навин ва ибратбахш на?л мекунад ва ба ин восита вай мисли А. Дониш ди-даи биниши а?олии дар ?афлату ?а?олати асримиёнагй мондаро ба ?а?они фаррох мекушояд. ?айр аз ин яке аз асар?ои ? «Т??фаи амон?»- ном дош-та, бевосита ба илми тиб бахшида шудааст.
Шамсиддин Махдуми Шо?ин соли 1859 дар Бу-хоро таваллуд шудааст. Падари ? Мулло Амон аслан аз К?лоб буда барои аз бар намудани илму дониш ба Самар?анд ва сипас ба Бухоро меояд. Шо?ин ?арчанд умри к?то? ва пур аз мусибату та?лука дида бошад ?ам, аммо мероси хеле бой ва гаронба?ое аз худ бо?? гузошт. Ин мерос аз девони ?азалиёт, маснавии «Лай-лй ва Ма?нун», маснавии нотамоми «Т??фаи д?стон», рисолаи «Бадоеъ-ус-саноеъ» иборат аст.
Шо?ин дар рисолаи «Бадоеъ-ус-саноеъ»-и худ ил-лату ну?сон?ои аморатро ни?оят нозуксан?она ва бо нафрату газаби пурш?р нишон додааст. Ин ?амон хулоса?оест, ки Дониш дар «Рисолаи таърих?» пас аз та?лили таърихию и?тимоии аморат далерона ва ошкоро гуфта буд. ?амон ?а?и?ати таърих? ва конкре-т? суханони Донишро Шо?ин дар «Бадоеъ-ул-саноеъ» бо образ?ои баде? такрор ва тасди? намудааст. Бино-бар ин маснавии «Т??фаи д?стон» ва рисолаи «Бадо-еъ-ул-саноеъ» аз асар?ои бе?тарини адабиёти маориф-парварии нимаи дуюми асри XIX ба шумор мераванд. Исо Ма?муди Бухоро?, Хайрати Бухоро? ва дигарон барин р?шанфикрони забардасти охири асри XIX бу-данд, вале аз ?и?ати а?идаву мафкура ба дара?аи му-тафаккири бузург А.Дониш расида натавонистанд.
Бо баробари ба Руссия ?амро? шудани Осиёи Марказй дар он корхона?ои бузурги саноатию исте?-сол? таъсис дода шуда робитаи ти?оратию фар?ангии мардуми ма?алл? бо мардуми рус?о пайдо шуданд. Дар байни он?о ро??ои о?ан сохта шуд,ки он ба зиёд-шавии рафту омади мардуми то?ику рус оварда расо-нид. Ин робита ба адабиёти маорифпарварони нимаи дуюми асри XIX ва ибтидои асри XX хеле таъсир ра-сонидааст.
Намояндагони пеш?адами ин гуна адабиёт дар ви-лояти Фар?онаи кишвари Туркистон Му?им?, Амба-ротун, Фур?ат, ?амза ва Дилшода буданд, ки ба фар-?ангу тамаддуни баланди мардуми рус ?усни тава???? дошта, д?стию рафо?ати мардуми рус ва хал??ои Оси-ёи Марказиро дар ма?сули э?одиёту ?унари худ доимо таргибу ташфи? мекарданд. Э?одиёти он?о баъди ин-?илоби мадан? хеле риво?у равна? ёфтааст. Шиносо? бо э?одиёти р?шанфикрони рус ба э?одиёти баъзе аз озодандешону р?шанфикрон чун ?айрат. Са?бо, Аси-р? ва Айн? таъсири бузург расонид.
?айрат шоири боистеъдод ва ?азалсарои забар-дасти мардуми форсзабон буда, дар назм ро??ои нав ме?уст. ? шеър?ое, низ дорад, ки дар он?о мардумро ба маърифатнок? даъват намуда, дар ро?и бе?будии мардум ?а?д карданро сифати олии инсон мешумо-рад. Яке аз ?амзамону ?амфикри ?айрат Тошх??аи Асир? мебошад. ? шоири инсонд?ст буд ва мегуфт, ки «вазифаи адабиёт тавсифи акду дониш аст». Асир? мисли маорифпарварони ?арб а?идае дошт, ки бо ро?и маърифатнок? мардумро аз ?а?олат ва тас^суби дин? ра?о додан мумкин аст. Вай боварии комил дошт, ки мактаб?ои дуняв?, илму маърифат мардумро хушбахт карда метавонад.
С.Айн? дар пайравии маорифпарварон китоби дарсии «Та?зиб-ус-сибён»-ро таълиф карда буд, ки он бештар ба масъала?ои му?ими и?тимоии ?омеа бах-шида шудааст.
Дар,ша?р?ои Бухоро, Самар?анд, Ху?анд, Иста-равшан, ?у?анд, ?исор, К?лоб ва дигар ша?р?о со?а?ои гуногуни ?унарманд? мав?уд буд, ки фаъолияти ?унармандон дар рисола?ои косибии худ навишта ме-шуд. Дар т?ли чанд ва?т а?ли ?ар як ?унар ?амъ шуда, он рисола?оро мутолиа мекарданд ва ба шогирдоне,ки ин ва ё он ?унарро пурра ом?хтаанд, маросими камар-бандро гузаронида, ба он?о ?у?у?и кушодани устохо-на?ои шахс? медоданд. ?ар як ?унармандони хал?? ша?р?о ва гузар?ои худро доштанд. ?унармандони маш?ур дар Ху?анд - Неъматшайхи На??ор, Мулло Шайхи на??ош, Мир ?айдари на??ош, дар Истарав-шан - Мир Арбоби на??ош, Бобо?они на??ош, дар Исфара - Мошариф о?са??ол, дар Конибодом - Боир-?они Кушкак?, Му?аммад Шукури На??ор, дар Бал-?увон- Сафари Ч?бтарош, Усто Нур, ?акими заргар, дар Бухоро -Мулло Му?аммадшароф, Усто Баротбой, Усто ?акими Бухоро?, Усто Суф?, Усто Бегим, Аб-дура?ими К?лоб?, Ма?мудхо?аи Бал?увон?, Зокири Хатлон?, ?о?? ?усайни Кангуртй, ?о?й Му?амма-ди К?лоб?, Бисмили ?исор?, Саидвалии ?исор?, Ка-рим Девона, Мавзуни Бадахшонй, Мусои Бадахшон?, Мулло Ёри Ван?? ва да??о дигарон буданд, ки бо ?у-нари хеш маш?ур шуда буданд.
?ар як касб пири худро дошт. Масалан: пири о?ан-гарон- Довуд, санъати тасвир?- Дониёр, д?зандагию рассом? -Биб? З??ро ва дигарон. Агар мардон ма?су-ли ?унари худро дар меъмор?, кулолгар? ч?бтарош?, ороишй, кандакорй тасвир намоянд, духтарону зан?ои то?ик зав?и баде?, орзую умеди худро ба р?и матоъ?о, р?ймол?о, то??и?о, чодар, борп?ш?о, чойхалта, ?ияк, дастпонак, гилем ва ?айра мекашиданду мед?хтанд.
Яке аз хусусият?ои му?имтарини фар?ангии ин давра дар он буд, ки олимону нависандагон ва шои-рон, на тан?о дар ша?р?ои марказ?, балки дар ша?р-?ои дигар, марказ?ои адабиро ташкил карда, асар?ои худро офаридаанд.
Масалан бузургтарин пайрави сабки Бедил ин На?ибхон Ту?рали А?рори Вал? мебошанд, ки ма?су-ли маънавиёташ аз мухаммас, ?асида, маснав?, достон-?ои «Фиро?нома» ва «Со?инома» бо?? мондаанд.
Мавз?ъ?ои бенаво?, ?ашшо??, зулм, истибдод, ме?ру му?аббат дар э?одиёти да?онии мардуми то?ик бештар ба чашм мерасид. Масалан: достони «Гуру?-л?»-и то?ик? аз дигар мардум бо хусусият?ои ватан-парвар?, инсонд?ст? ва ?а?рамононаш фар? меку-над.
Гарчанде ки дар сат?и и?тимоию и?тисод? ва фар?ангии хал?и то?ик дар асри XIX ибтидои асри XX навовари?ои зиёде ба ву??ъ пайваста бошад ?ам, мардум анъана, урфу одат ва маросим?ои миллии худ-ро давом медоданд. Масалан: т?й?ои суннат?, иди рамазон, т?йи ар?с?, иди ?урбон, Навр?з, суруд?ои га?ворабандон, суруд?ои аллаи модарон, базми гул, СУРУДИ ёр-ёри ар?с?, суруд?ои мавсимию маросим? ба монанди гулгардон?, навр?з?, сайри лола, сумалак, суруд-?ои марсияв?, гиря, ч?пон?, гандумдарав?, хир-манк?бй, бофандаг?, силсилаи суруду о?анг?ои клас-сикии шашма?ом, суруду о?анг?ои то?ик аз ма?ом?ои Бузург, Рост, Наво, Дуго?, Сего?, Иро? ва ?айра?о. Намояндагони со?аи санъати муси?? оид ба ма?ом бисёр рисола?ои илмй навиштаанд. Яке аз он рисола?о «Рисолаи шашма?ом»-и (1884) Мусох??аи Турки-стонй буда, дар бораи таркиби сохти шашма?ом маъ-лумот?ои муфид додааст. Дар со?аи санъати театр? бошад театри хал?ии Л?хтак, дорбоз?, масхарабозй, хирсбозй, булбулбоз? ва ?айра амал мекард.
Ом?хтани ин ва ё он илм ба будану набудани му-даррис?о вобаста буд. Оид ба фаъолияти мударрис?о, таълиму тарбия ва зисту зиндагонии он?о дар асри XIX ибтидои асри XX- и мардуми то?ик устод Сад-риддин Айн? дар асар?ояш «?уломон», «Дохунда», «Мактаби к??на», «Одина» ва «Ёддошт?о» ошкору ?а??они ва муфассал баён намудааст. Дар он давра мадраса?о маркази тайёр кардани а?ли илму фар?анг буд ва ин гуна дарго? барои мардуми то?ик му?аддас дониста мешуд.
РУШАНФИКРОН ВА Ё МАОРИФПАРВАРОНИ |
||||
|
|
|
|
|
А.Дониш ва Т.Асир? |
|
|
?ори Ра?матуллои Возе? |
|
|
||||
|
||||
|
|
|
|
|
Шамсиддини Шо?ин |
|
|
Му?им? ва Фур?ат |
|
|
|
|||
|
|
|
|
|
Абул?одири Савдо |
|
|
?амза ва Дилшода |
|
|
|
|||
|
|
|
|
|
Садриддин Айнй |
|
|
Амбаротун |
|
|
*" |
Просмотр: 3479
Музыка способна оказывать известное воздействие на этическую сторону души; и раз музыка обладает такими свойствами, то, очевидно, она должна быть включена в число предметов воспитания молодежи.
© 2020 DURAHSHON.TJ. All rights reserved