Дата: 2017-03-17
Хусусият?ои асосии фалсафаи то?ик дар а. XV – XVI.
?аёт ва э?одиёти Абдура?мони ?ом?
Маълум аст, ки дар ?амъияти феодали мафкураи ?укмрон, мафкураи дини-маз?аб? буд, дар идоракунии мамлакат нуфузи калон пайдо кардани шайхон ва рў?ониёни мутааассиб, ав? гирифтани низо?ои ма?заб?, аз охир?ои асри 15 аз мадраса?о дур карда шудани илм?ои табиатшинос?, мафкураи мардумро боз ?ам за?ролудтар гардонд. Яке аз маслак?ои хеле па?ншудаи тасаввуф тари?аи на?шбандия буд, ки он бо исломи расм? умумияти зиёде дошта, ба ?ой овардани суннати Му?аммад пай?амбар ва та?лид ба ас?оби ўро тар?иб мекард.
Аз ин ?и?ат, намояндагони зиёди он на ин, ки аз тарафи рў?ониён таъ?иб карда намешуданд, балки худашон бо таассуби зиёд бар зидди пайравони тари?ат?ои дигар, аз он ?улма му?обили фалсафаи Юнони Кадим, фалсафаи машшоъ, хусусан фалсафаи Ибни Сино, мубориза мебурданд. Шайхони на?шбандиро аз Амир Темур сар карда, ?амаи ?окимон дастгир? мекарданд, ба он?о замину бо? ва пулу мол инъом менамуданд, бо ?ар восита мекўшиданд, ки он?оро ба худ тарафдор намуда, аз обрўю эътибори он?о дар байни ме?наткашон истифода баранд. Дар ибтидои кор тари?ати на?шбандия дар байни а?ли ?унар обрўю эътибори зиёде доштанд. Талаботи ин фир?а, ки байни рафтори зо?ирии пайравони он ва зиндагии ?аррўзаи мардум фар?и зиёде намегузошт, монанди тар?иби нек?, баланд?иммат?, кўшиши кор, тан?о аз дастран?и худ рўз? гузарондан, тар?иби ?унарманд? ва кишоварз?, ма?куми гўшанишинию муфтхўр?, ?урур, насабпараст? ва амсоли ин?о нуфузи ин фир?аро байни мардум хеле баланд бардошта буд.
Баъд аз ба ?атл расонда шудани Улу?бек бо и?вои рў?ониёни ирти?о?, маркази илму фар?анг аз Самар?анд ба ?ирот мекўчад ва дар зери ?имояи Алишери Наво? ва Абдура?мони ?ом?, дар он ?о як доираи калони илмию адаб? ташаккул меёбад.
Абдура?мони ?ом? олим мутафаккир, файласуф, адабиётшинос, муси?идону адиб, донишманди ило?иёт, шоир ва нависандаи маш?ури ?арни XV ба шумор меравад.
?ом? дар таърихи афкори ?амъият?-сиёс?, фалсаф? ва ахло?ии Шар? чун мутафаккири пеш?адаме шинохта шудааст. Албатта, а?ида?ои и?тимо?-сиёс?, фалсафи ва ахло?ии ў худ аз худ ба ву?уд наомадаанд, дар ташаккули он?о аз як тараф таълимоти фалсафии мутафаккирони пешин монанди Рўдакию Фирдавс?, Форобию Ибни Сино, Берунию Умари Хаём, ?аззолию Сано?, Низомию Аттор, ?алолиддини Румию Саъдии Шероз?, пешвои маъруфи тасаввуф Ибн-ул-Араб? таъсир расонда бошанд, аз тарафи дигар ба он шароити таърих?-и?тимо?, му?ит, инкишофи илму маданияти замони худи шоир, хусусан инкишофи илм?ои да?и? ва адабиёту санъат низ сабаб шудааст.
Дар мар?илаи аввали э?одиёти ў агар масоили ?икмат, фалсафа, сиёсат, ирфон, ахло? ва ?айра аксаран дар таркиби ашъори лирик?, ифодаи баде? ёфта бошад, дар асар?ои дигари калон?а?ми ў, ки дар айёми камолоташ навишта шудаанд (Саломон ва Абсол, ?афт авранг, Силсилат-уз-за?аб, Ба?ористон, Чи?ил ?адис) ин нукта?о пурратар ва ами?тар баён ёфтаанд. ?ом? мусулмони комил, дар айни замон сарвари тасаввуф, инсонпарвар, умуман фарзанди бузурги асри худ буд ва инсоният ўро ма?з бо ?амин хусусият?о мешиносад ва ?адр мекунад.
Асоси ?а?онбин? ва афкори фалсаф?-ирфонии ?омиро таълимоти пантеистии ва?дати ву?уд ташкил меди?ад. ?ом? ба ин масъала бо ду ро? наздик мешавад, аввалан, ў дар рисола?ои илмии ба ин мавзўъ бахшидааш, «На?д-ун-нусус», «Шар?и фусус-ул-?икам» ин масъаларо аз ну?таи назари а?ли ирфон дида мебарояд; сониян ў дар асар?ои бадеии худ мазмун?ои ирфон?, махсусан тав?ид, фано ва ба?о барин матолиби ва?дати ву?удро шоирона ба ?алам меди?ад. Дар ?ар ду маврид ?ам гуфтори ?ом? ро?еъ ба назария ва амалияи ин таълимот манти?ан ва аз ?и?ати ?ояв? ягдигарро пурра гардонида, афкори ўро дар ин бобат чун як таълимоти том ба исбот мерасонанд. Аз мутолиа ва баррасии осори ?ом? чунин бармеояд, ки дар ин со?а ў бо асосгузори ин назария Му?иддин Ибн-ал-Араб? ?аробати маънав? дорад.
Ва?дати ву?уд як навъи идеализми объектив? буда, ягонагии офаранда ва офарида?о, холи?у махлу?, ?астию зот, баробар?у?у? будани тамоми дину маз?аб?оро эътироф мекунад, инсонро ойинаи нури ило?? мешуморад, шиор?ои ирфонии на?шбандиён «Даст ба кору дил ба ёр», «Хилват дар ан?уман» соликро бо а?ли ?амъият, махсусан бо омма рабту пайвастаг? медод, шо?иди ин ну?таи назар аст.
А.?ом? ба воситаи илми тасаввуф ва ирфон мехо?ад, ки рози ?аст?, офаринаш ва хил?ати инсониро дарёбад. Аз ин, рў ў мегўяд:
Сар ба зону ?ал?а-?ал?а пушти дарвешон дутост,
Монда дар фикранд, то сар?ал?аи эшон ку?ост?
Бар хилофи таълимот?ои дигараш, ки таъ?ир пазируфта, та?аввул ва рушду камол меёбад, дар масъалаи ва?дати ву?уд фикри ?ом? бетаъ?ир мондааст. ?ом? мекўшад, ки зарурати наззораи ?амоли ило?иро дар ?ама маврид чун талаби маънавии инсон ба ?алам ди?ад.
?ом? чун пайрави назарияи ва?дати ву?уд дар мав?еи идеализми объектив? меистад. Дар «Шар?и рубоиёт»-аш низ худро тарафдори ин мактаби фалсаф?-ирфон? нишон меди?ад, ки ба а?идаи он?о ву?уди ?а?и?? яке беш нест ва ин айни ву?уди хал? ва ?астии мутла? буда, олами мав?уда ?ама партави ?амоли ў мебошанд.
Байти зерин хулосаи тамоми гуфтори ?омист, ки ро?еъ ба масоили ва?дати ву?уд иброз доштааст:
Ба худо, ?айри худо дар ду ?а?он чизе нест,
Бенишон аст, ?ама ному нишон чизе нест.
?ом? на тан?о пайрави тасаввуф, балки яке аз пешвоёни тари?ати на?шбандия аст ва ро?еъ ба назария ва амалияи таълимоти тасаввуф як ?атор асар?ои илмию адаб? навишта, ин маслакро тар?иб мекунад. Вай аз як тараф, чун пиру воизи ро?и ирфон, хонандагонашро ба фа?ру фано мехонад, аз тарафи дигар рў?ониёни ?о?ил, шайхони риё? ва сўфиёни хилъатандўзро ба зери тан?иди беамон мегирад. ?амин ду тамоил аз аввал то охир дар э?одиёти ў дида мешаванд, вале тамоили дуюм дар э?одиёти ў бештар во мехўрад.
?ом? инсони некбин аст, ў ба хал? осоиштаг?, бахту саодатро мехо?ад, ў зидди низо?ои динию маз?аб? баромад намуда, инсондўстию хал?парвариро шиори худ медонад. Аз ?амин сабаб хал? низ ?омиро дўст медошт ва дар ?ама солу замон?о ?адр мекард ва азиз медошт.
Асар?ои ?ом? дар ган?инаи афкори ?амъият? ва ахло?ивау эстетикии хал?и то?ик дурдона?ои беба?ое мебошанд, ки имрўз ?ам ба а?амияти бузурги тарбияв? моликанд, ?иммати умумиинсон? доранд ва дастури ахло?и шоиста барои тарбияи мардум буда, ?узъи маънавиёти моро ташкил меди?ад. Афкори пеш?адами гуманистонаи ?ом? ?овидонист.
Дар афкори и?тимо?-сиёсии ?ом? мавзў?ои адлу инсоф, додгустар?, раиятпарвар? чун ?исми таркибии тарзи давлатдор? дида шуда, яке аз масъала?ои марказию му?имм ба шумор меравад. Масъала?ои тавсифи адл ва мазаммати зулм дар э?одиёти ў ?амеша дўш ба дўш меистоданд. Ин шахси бузург дар ин мавзўъ рисолаи ало?идае нанавишта бошад ?ам дар тамоми давра?ои э?одиёташ ба ин масъала рўй оварда, доир ба он, мувофи?и ?а?онбинии худ дар он давра, сухан рондааст. Дафтари саввўми «Силсилат-уз-за?аб» ба ин мавзўъ бахшида шудааст. Агар ?амаи гуфтор ва навишта?ои ўро дар ин бора, ки ?ам дар девон?ояш, ?ам дар достон?ои «?афт авранг», ?ам дар «Ба?ористон» ва ?атто дар мактуб?ояш, ки ба шо?он, вазирон ва амалдорони олирутба навишта шудаанд, ба як ?о ?амъ намоем, а?ида?ои и?тимо?-сиёсии ?ом? пурратар шуда, ба як системаи том дохил мешаванд ва рушду такомули тадри?ии фикрии ўро ?аматарафа тад?и? кардан мумкин мешавад.
Афкори и?тимо?-сиёс?, ахло?? ва тарбиявии ?ом?, аз ?умла масъала?ои давлатдор?, адолат ва раиятпарвар? дар бисёр асар?ои ў дида мешаванд вале дар ин масъала достон?ои «?афт авранг» ма?оми хосе доранд. Аксари тад?и?отчиёни осори ?ом?, достон?ои «?афт авранг»-ро чун як асари ?амъбасткунандаи афкори и?тимоию сиёсии ў ме?исобанд. Албатта, ?амаи достон?ои «?афт авранг» аз ?и?ати фаро ги-рифтани ин масъала ба як хел а?амият со?иб намебошанд, ин масъала?о дар достон?ои «Силсилат-уз-за?аб», «Тў?фат-ул-А?-рор», «Саб?ат-ул-Аброр» ва «Хирадномаи Искандар?» бештар, дар «Саломон ва Абсол», «Юсуф ва Зулайхо», «Лайл? ва Ма?нун» бошад, камтар инъикос ёфтаанд.
Абдура?мони ?ом? дар тамоми давра?ои э?одиёташ чунин сохти давлатиеро тар?иб менамуд, ки он бояд ба ?имояи манфиати хал?у раият равона карда шуда бошад. Ба а?идаи ў асос?ое, ки ?амъияти идеалии инсон? дар пояи он бояд бунёд гардад, ин «ме?нат», «адолат» ва «илм» мебошад.
Ў нахустин бор доир ба давлатдор?, адлу инсоф ва мо?ияти он?о ба таври муфассал фикри худро дар дафтари якуми «Силсилат-уз-за?аб», ки дар он ба султон ?усайни Бой?аро муро?иат кардааст, меорад. ?ом? доир ба тарз?ои давлатдор?, додгустар?, адлу инсоф аксаран ба фард?ои мушаххас муро?иаткунон фикр меронад. Дар ?ама маврид подшо?и тасвиркунандааш ва тарзи давлатдории тар?иб-кунандааш хаёл? аст, ин орзую умеди хал?и ме?наткаш, ва а?оиди мутафаккирони пеш?адами гузашта буда, бо анъана?ои хал?? ва адабиёти пешинаи форсу то?ик вобастаг? дорад. ?ом? таъкид менамояд, ки осудагии хал? вазифаи аввалиндара?аи подшо? буда, онро ?амон подшо?е таъмин метавонад кард, ки бо як ?атор сифат?ои на?иб мисли адолат, рост?, инсоф, ?илм, ?ушёр?, карам, шу?оату ?атъият, иффату ?икмат ороста бошаду аз тамаъ, ?ирс, ша?ват, зулму бедодгар? бар?азар бошад. Мутафаккири бузург дар давлатдор? адолатро ба мадди аввал гузошта, осудагии хал?, ?амхор? ба он, кўшиш ба ободии мулкро зу?ури аввалини адл ме?исобад. Ба фа?миши ?ом? шо?и одил он аст, ки бори мулкдориро ба манфиати фу?аро мекашад:
?а? зи шо?он ба ?айри адл нахост,
Осмону замин ба адл барпост.
Салтанат хаймаест бас мавзун,
К-аш бувад ростию адл сутун.
Гар набошад сутуни хайма ба ?ой,
Чун бувад хайма бе сутун барпой?
Шо? бошад шубону хал? рама
Рамаву гурги он рама залама.
?ом? дар асар?ояш пайваста ба сари ин масъала меояд ва бо мисол?ои гуногун, ки аксар аз ривоят?ои хал?? гирифта шудаанд, ин фикри худро таъкид менамояд. Масалан, дар равзаи сеюми «Ба?ористон» чунин ривоятеро меорад: «Дар таворих чунон аст, ки 5000 сол салтанати олам таалу? ба габрон ва му?он дошт ва ин давлат дар хонадони эшон буд, зеро, ки ба раоё адл мекарданд ва зулм раво намедоштанд. Дар хабар аст, ки худои таоло ба Довуди алай?иссалом ва?й кард, ки ?авми хешро бигўй, ки подшо?они а?амро бад нагўянд ва дашном нади?анд, ки эшон ?а?онро ба адл ободон кардаанд, то бандагони ман дар он зиндаг? намоянд».
?итъа:
Адлу инсоф дон, на куфру на дин,
Он ч? дар ?ифзи мулк даркор аст.
Адли бедин низоми оламро
Бе?тар аз зулми шо?и диндор аст.
Дар шар? подшо? сояи худо дар рўи замин эътироф мешуд, баробари сарвари ?укумату мамлакат ?исоб шуданаш, пешвои дин ва маз?аб низ ба шумор мерафт. Сояи худо будан маънои чун худо ра?мдилу бокарам ва ме?рубону бандапарвар буданро дорад. Л. Фейербах менависад: «…Шар? парастиши ?окимонро то ба дара?аи олии бандагии дин расонд. Одами шар?? нисбат ба ?окими худ ончунон э?тироми бузургеро мепарварад, ки инсон ба он ?одир аст, ма?з барои ?амин ?ам та?айюли ў ?окимонро ба худованд табдил дода, он?оро бо сифату унвон?ои худованд? ?илвагар менамояд.»
Дар та?аввули афкори и?тимо?-сиёсии ?ом? а?идаи ў доир ба интихоб шудани шо? бисёр ?обили тава??ў? аст, зеро ин а?ида ба эъти?одоти замони феодал?, расму оин ва шароити замона зид буд. Тан?о хаёлоти дурпарвози ?ом? ?одир буд, чунин андешаро дар тафаккури худ ?ой ди?ад.
?ом? ?амчун аксари мутафаккири гузашта ва мувофи?и замони худ тарафдори мутла?ияти маърифатпарвар ва одил мебошад. Вай агарчи худаш аз сарварони дин ба шумор мерафт, барои подшо?он ва ?окимон адолатро аз ?ама чиз ва ?атто аз дин ?ам му?аддас медонад. ?ом? ба ин эъти?оди худ то дара?ае бар?арор аст, ки подшо?и ?айримусулмони одилро аз подшо?и золиму диндор бе?тар ва барои мамлакатдор? афзал мешуморад. Вазирон ва дигар амалдорону мушовирони шо? бояд олиму ?аким, худотарсу хал?парвар, бомуруввату адолат бошад. ?ом? хал?и ме?наткаш де??ону косибро инсонони аз ?ама ол?, таъминкунандаи риз?у рўзии тамоми одамон медонад.
Давлати «Сарбадорон» ?амаги аз давраи ?ом? сад сол пеш ву?уд дошт. Дар ин давлат шо? интихоб? буд, баробар?у?у??, баробарии зану мард, баробарии молумулк?, дар ин давлат ?укмрон буд. Ба фикри ман ?ом? идея?ои интихоб? будани подшо?, баробарии ?у?у??, молумулк? ва ?айра?оро аз давлати «Сарбадорон» гирифтааст.
Савол ва супориш?о
1. Барои ч? а?ли ислом аз авали пайдоиши тасаввуф ба он бо шуб?а менигаристанд ва як навъ бидъат ме?исобиданд?
2. Мартабаи а?лу хирад дар фалсафаи тасаввуф ч? гунна аст?
3. Ва?дати ву?уд чист? Пантеизми сўфиён дар ч? маълум мешавад?
4. Гносеологияи тасаввуф аз дигар равия?ои фалсаф? ч? фар? дорад?
5. Мо?ияти зина?ои камолоти суфия аз ч? иборат аст?
6. ?алолиддини Рум? ба кадом равияи тасаввуф мансуб аст?
7. Абдура?мони ?ом? ба кадом равияи тасаввуф мансуб аст?
Просмотр: 4855
Музыка способна оказывать известное воздействие на этическую сторону души; и раз музыка обладает такими свойствами, то, очевидно, она должна быть включена в число предметов воспитания молодежи.
© 2020 DURAHSHON.TJ. All rights reserved