Болосинфи шашпой?о
Дата: 2016-10-05
Шашпой?о ба монанди бисёрпой?о ба зертипи трахеядорон дохил шуда, як ?атор хусусият?ои умум?, аз ?умла, ба воситаи трахея нафас гирифта, як ?уфт мўйлаб ва се ?уфт ?о? доранд. Дар шашпоён ?уфти дуюми ?о?и поён? (максилла 2) лав?аи то?а – лаби поёниро ?осил кардааст, дар бисёрпоён бошад, максиллаи 2 бо?? мондааст. Пеш шашпоёнро ба як синф – ?ашарот дохил мекарданд, баъдтар маълум шуд, ки ин гурў? аз ?и?ати ташаккулёб? гуногунанд. Соли 1956 дар конгресси Умуми?а?онии энтомолог?о ?арор ?абул карда шуд, ки ?ашарот ба ду зерсинф ва баъдтар ба ду синф – пўшида?о? ва кушода?о? ?удо карда шавад.
Синфи ?ашароти пўшида?о? - Insecta - Entognatha
Намояндагони ин синф шашпоёни оддии бебол буда. ?исми сина аз шикам ?удо нашудааст. Узв?ои да?он? дар капсулаи сар пин?он мебошанд. Ба ин синф ?атор?ои бемўйлабон, пойдумон ва ?уфтдумон дохил мешаванд.
Синфи ?ашароти кушода?о? ё ?а?и?? –
Insecta - Ectognatha
Синфи ?ашароти кушода?о? ё ?а?и?? гурe?и калонтарини олами ?айвонот буда, наздик 70% ?айвоноти сайёраамонро ташкил меди?ад. Мувофи?и маълумот?ои гуногун аз 600 ?азор то 1,5 млн. намуди ?ашарот тасвир карда шудааст. ?оло ?ам аз тарафи олимон ?ар сол намуд?ои нав ба нави ?ашарот тасвир карда шуда истодааст. Дар табиат на тан?о намуд?о, инчунин фард?ои он?о хеле зиёд мебошад. Масалан, шумораи хомeшак?о, овода?о, малах?о ва ?айра. Аз ин рe он?о дар табиат ва ?аёти инсон а?амияти калон доранд.
Сохт ва физиология. Бадани ?ашароти боли? аз се ?исм иборат: сар, сина ва шикам. ?исми сар иборат аз акрон ва 4 банд, ?исми синаг? бошад, аз 3 ва ?исми шикам? то 11 банд иборат аст. ?исми сар ва сина пой?о дорад, дар ?исми шикам? бошад, баъзан рудименти он?о дида мешаваду халос.
Сар бо капсулаи хитин? пeшида шуда, бо ?исми синаг? ?аракатнок пайваст шудааст. Да?он дар ?исми пеш ё поёни сар xойгир шудааст. Дар па?лeи сар як xуфт чашми калон xойгир шудааст.
Сар чор xуфт изофа?о дорад: як xуфт мeйлаб (антенна?о) ва се xуфт пой?ои дигари сарии дар атрофи да?он xойгир шуда, узв?ои да?онро ?осил кардаанд. Мeйлаби ?ашарот гуногун буда, ?амчун узви ?ис ва бeиш хизмат мекунад. Дар он ресептор?ои зиёд ?ойгир шудааст. Мeйлаби ?ашарот ресмоншакл, аррашакл, шонашакл, пармонанд, банддор, зонушак, сeзанакшакл ва ?айра мешавад.
Аппарати да?они ?ашарот. Бинобар хеле гуногун будани тарзи ?изогирии ?ашарот сохти аппарати да?они ?ашарот гуногун мебошад. Панx типи аппарати да?они ?ашарот дида мешавад.
1. Аппарати да?они хоянда – аввалин типи аппарати да?они ?ашарот мебошад, зеро дар он ?исм?ои да?он нисбатан пурратар ниго? дошта шуда, ба узв?ои да?они бисёрпой?о монанд ва он дар кирминаи бисёр ?ашарот (масалан, парвона?о) дида мешавад, ки он?о дар давраи боли?? дигар типи аппарати да?он доранд.
Аппарати да?они хоянда аз ?исм?ои зерин иборат: лаби боло?, як xуфт xо?и боло?, ду xуфт xо?и поён? ва лаби поён?. Xо?и боло? аз дарун дандона?о дорад, ки он барои майда кардани ?изо хизмат мекунад. Xуфти дуюми xо?и поён? бо ?ам як шуда (ба монанди бисёрпой?о) лав?аи то?а – лаби поёниро ?осил кардааст. Аппарати да?они хоянда дар ?ашароте, ки ?изои сахт мехeрад, аз ?исм?ои сахти растан? ?изо мекунад, дида мешавад (нонхeрак?о, малах?о, гамбускон ва ?айра?о).
2. Аппарати да?они хояндаю макканда. Ин типи аппарати да?он нисбатан кам та?йир ёфтааст ва ба занбeр?о, говзанбeр?о (шмел?о) хос аст. Xо?и боло? ва лаби боло? бета?йир мемонад. Ду xуфт xо?и поён? хеле дароз шуда, ба хартуми па?н табдил меёбад. Xо?и боло? гарди гулро вайрон мекунад, хартум бошад, нектарро меxаббад.
3. Аппарати да?они маканда. Дар натиxаи аз ?и зои сахт ба ?изои сую? гузаштан аппарати да?они нисбатан мукаммалшуда, яъне ба макидан мутоби?шуда ба амал омад. Аппарати да?они маканда дар парвона?о дида мешавад. Дар он як xуфт xо?и поёнии хеле на?з тара??икарда ба хартуми маканда табдил ёфтааст. Дигар ?исм?ои аппарати да?он редуксия шудааст. Хартум дар ?олати ором? ба спирал печидааст.
4. Аппарати да?они халандаю макканда. Дар хомeшак?о, ширинча?о, нимсахт?анотон xо??ои боло? ва поён? ба ?ил?ои халанда табдил ёфтааст. Лаби поён? дароз шуда, ба ?илоф (футляр)- и новашакл табдил ёфтааст, ки дар он дар ?олати ором? ?ил?ои халанда xойгир шудааст. Ин типи аппарати да?он ба ?ашарот?ое, ки аз шираи ?уxайра ё хуни ?айвон?ои мe?радор ?изо мекунад, хос мебошад. Бо ёрии ?ил?ои халанда аввал ба субстракт укол карда, баъд сую?ии ?уxайра макида мешавад.
5. Аппарати да?они л есанда. Дар аксар магас?о дида мешавад. ?исми асосии ин аппарати да?он – лаби поёнии гeштиншуда мебошад, ки он бо ду барxастагии лав?ашакл ба охир мерасад. Ин лав?а?о бо аппарати филтркунанда таъмин мебошад.
Дар баъзе ?олат аппарати да?он дуюмин маротиба тамоман редуксия шудааст. Ин хусусият ба намуд?ое, ки дар давраи боли?? ?изо намекунанд (якрeза?о, овода?о) характернок мебошад.
Xойгиршаваии ?исм?ои да?он дар капсулаи сар? дар систематикаи ?ашарот а?амияти калон дорад. Дар аксар ?ашарот он?о аз берун, дар сат?и сар xойгтр шудаанд. Ин ?ашарот ба синфи кушодаxо?он- Ectognata мутта?ид карда шудааст. Дар баъзе ?ашароти примитив? пой?ои да?он дар дохили капсулаи да?он? xойгир шудааст ва ба берун фа?ат нeги он?о баромада меистад. Ин гуна ?ашарот синфи пўшидаxо??оро ташкил мекунанд.
?исми синаг? –аз се банд иборат аст: пеш, миёна ва о?иб. Банд?ои синаг? се xуфт пой?о дорад. ?ар як пой иборат аз тазик, вертлуг, рон, со? ва панxа?ои аъзонок. Шумораи аъзо?о то 5-то. Аъзои охирини панxа?о дар нeгаш 2, баъзан 1-то чанголча дорад.
Пои ?ашарот дар раванди эволютсия шакл дигар карда, барои иxрои вазифа?ои гуногун мутоби? шудааст: пои xа?андаи малах?о, пой?ои кобандаи хирсак?о, пой?ои шиноварии ?ашарот?ои об? (шинокунанда?о, обдeст?о) ва ?айра?о.
Хусусияти хоси ?ашарот ин парвозкунии он?о мебошад. Парвоз бо ёрии ?анот ба амал меояд, ки дар банд?ои 2 ва 3-юми ?исми синаг? xойгир шудааст.
?аноти ?ашарот аз чин?ои девораи тана ба вуxуд омадааст. Гарчанде бол дар шакли лав?аи тунуки яклухт бошад ?ам, вале он ду?абата мебошад. ?абат?ои болоию поён? бо тар?иши хеле борик xудо шудааст, ки он давоми сат?и тана мебошад. Ба ?амаи ?итъа?ои ?анот раг?ои хунгард ва тор?ои асаб дохил мешавад. Дар ?анот ин раг?о бо як тартиби муайян xойгир шудаанд, ки онро рагдоршав? меноманд. Рагдоршавии ?анот дар систематикаи ?ашарот роли му?им мебозад. Дар замони ?озира системаи ягонаи номбаркунии раг?о ?абул карда шудааст. Дар ?аноти ?ашарот чунин раг?ои дарозрeя фар? карда мешавад: костал? (С), субкостал? (Sc), радиал?(?), медиал? (Me), кубитал? (С?), анал? (А) ва югал?(j?). Ба ?айр аз он раг?ои кeндаланг дида мешавад.
?исми шикам?. ?исми шикамии ?ашарот пой надорад. Фа?ат дар кушодаxо?он рудименти пои шикам? ва дар протура?о (бе?анотон) дар се банди пеши шикам? пой?ои хурд ?аст. Дар ?исми о?иби шикамии бисёр ?ашарот (нонхўрак?о, малах?о) серки дида мешавад, ки ин ?ам шаклдигаркардаи пой?о мебошад.
Системаи мушак?. Мушаки ?ашарот хеле мураккаб ва на?з вазифадор шудааст, ки ин сер?аракатии ?ашаротро таъмин мекунад. Мушаки ?ашарот (ин ба ?ашароти дараxаи ол?- пардаболон , дуболон дахл дорад) ?обилияти хеле тез кашаи хeрдан дорад (дар як сония то ?азор маротиба), яъне дар ?ар як импулси асаб? мушак якчанд маротиба кашиш мехeрад. Дар ?ашарот дар ва?ти парвоз мубодилаи модда хеле тез мегузарад.
Системаи ?озима. Иборат аз рeдаи пеш (?ал?, сурхрeда, xи?илдон, медаи кафшакунанда дар ?ашароти ?изои сахт хeранда- нонхeрак?о, гамбускон, малах?о), рeдаи миёна ва о?иб. Дар ?ашарот як ё якчанд xуфт ?адуди обида?онxудокун? дида мешавад, ки он ба ковокии да?он кушода мешавад. Дар ?ашароти хунмак (магаси тсе-тсе, хомeшак?о) оби да?он моддаи махсус - антикоагулянт?о xудо мекунад, ки ба шахшавии хун монеъг? мерасонад. Дар кирми абрешим як xуфт ?адуд аз худ моддае xудо мекунад, ки он баробари ба берун баромадан шах шуда, ба нах табдил меёбад. Нах барои бофтани пилла истифода мешавад. Як xуфт ?адуди луобxудокунии магаси му?аррар? аз худ моддаи сeзонанда xудо мекунад. бинобар он xои газидаи он хориш карда, дард мекунад.
?азмшавии пурраи ?изо ва xаббидашавии он дар рeдаи миёна ба амал меояд.
Системаи ихро?. Вазифаи ихро?ро дар ?ашарот найча?ои малпигиев? и?ро мекунад, ки он аз наи ?озима дар сар?ади байни рeдаи миёнаю о?иб xудо шудааст (он аз ?исоби рeдаи о?иб тара??? кардааст). Шумораи он аз 2 то 200-то.
Узви нафаскаш? дар ?ашарот системаи трахея мебошад. Дар ду па?лeи тана сeрохи?ои нафасгир?-дыхальца ё стигма дида мешавад. Шумораи он то 10 xуфт –дар банд?ои 2 ва 3-юми синаг? ва дар 8 банд?ои шикам?. ?авои ба стигма ворид шуда, якбора ба системаи трахея нарафта, дар камера?ои махсус тоза карда мешавад. Баъд ?аво ба трахея ва аз он ба трахеола?о меравад.
Системаи хунгард монанди дигар бандпой?о кушод. Дили ?ашарот дарозрeяи бисёр?у?ра (бисёртар 8 ?у?ра), о?ибаш руст мебошад. Дар девораи дил мушак?о ?аст, ки кашишхeрии дилро таъмин мекунад. ?ар як ?у?ра се сeрох? дорад, ки аз он дутоаш дар ду па?лe, яктоаш дар тарафи пеш xойгир шудааст. Си??ашавии дил (систола) аз ?у?раи о?иб сар мешавад. Хун ба аорта ва аз аорта ба синус?ои танаг? меравад. Гемолимфа (хун)-и ?ашарот моеи беранг ё зардчатоб. Баъзан дар кирминаи магас?о ранги хун сурх мебошад (гемоглабин ?ал шудааст). Вазифаи асосии гемолимфа кашондани модда?ои ?изог? ва модда?ои нолозимиро ба узви ихро? овардан мебошад. Вазифаи гемолимфа дар кашондани О2 аз сабаби тара??? кардани системаи трахея на он ?адар калон аст. Гемолимфаи баъзе ?ашарот за?рнок мебошад (мисол, момохолак, шпанская мушка). Дар гемоглабини ин ?ашарот за?ри кантаридин ?аст, ки 0,03г-и он барои одам марговар аст.
Системаи асаб. Дар ?ашарот системаи асаб нисбатан на?з тара??? кардааст. Махсусан, дар ?ашароти ?аёти xамъият? гузаронанда (мeрча?о, занбeр?о, миру??о), зеро аксарияти он?о ?аракат?ои мураккаби инстинктив? мекунанд. Он?о дар дохили намуд ба «каста?о» xудо шуда, вазифа?ои ало?идаро иxро мекунанд. Бо вуxуди ин сохти системаи асаб ба дигар бандпой?о ва ?ал?акирм?о монанд ва иборат аз гире?и болои?ал??, аз комиссура?ои атрофи ?ал?? ва занxири асабии шикам?. Ма?зи сар (гире?и болои?ал??) иборат аз ?исми пеш (протосеребрум), миёна (дейтосеребрум) ва о?иб (тритосеребрум). Прото - ва дейтосеребрум чашм ва мeйлаб?оро иннерватсия мекунад. Тритосеребрум фа?ат лаби болоиро бо асаб таъмин мекунад. Шумораи гире??о дар занxири асабии шикам? гуногун. Аз ?ама бисёр - 11-то дар давраи аввали тара??иёти xанини баъзе ?ашарот - нонхўрак?о, хирсак?о, гамбуск?о ва ?айра?о дида мешавад.
О?иста дар раванди эволютсия гире??ои занxири асабии шикам? консентратсия шуда, дар давраи боли?? ?атто дар ?ашароти дараxаи паст аз 8-то зиёд намешавад. Гире?и 8-ум дар натиxаи бо ?ам якшавии якчанд гире??о ?осил мешавад. Умуман эволютсияи ?ашарот ба камшавии шумораи гире??ои занxири асабии шикам? меорад.
Узв?ои ?ис. – дар ?ашарот узв?ои ?иссиёт, бeиш, маззафа?м?, бино? ва дар аксар ?ашарот узви шунаво? тара??? кардааст. Узви ?иссиёти он?о аз мeяк?о иборат, ки он?о бисёртар дар болои мeйлаб xойгир шудааст. Узви бeиш аз чу?урча?о иборат, ки он ?ам дар мeйлаб?о ва ?ил?о xойгир шудааст. Ми?дори чу?урча?ои бeиш дар ?ашарот гуногун. Мисол, сeзанак ?амаг? 10-12 ?азор, занбeри асал 14-15 ?азор, гамбуски саврии нарина- 8 ?азор, модинааш то 50 ?азор чу?урча?ои бeиш дорад. Узви бeиш барои xустуxeи хeрок ва ёфтани xинс хизмат мекунад. Модина?о аз худ махсус моддаи бeйнок (половые аттрактанты) xудо мекунад.
Узви шунавоии ?ашарот узви тимпонал? мебошад. Он сохти ?ормонанд дошта, дар ростболон (кузнечик?о) дар зонуи пои пеш xойгир шудааст. Дар малах?о бошад, дар па?лeи банди якуми шикам xойгир шудааст. ?ашарот?о аз инфраовоз (8-10гц) то ултраовоз (45 ?азор гц)-ро ?абул карда метавонанд, яъне диапазони овозашон васеъ мебошад. ?ашарот ба ?айр аз ?абул кардани овоз, инчунин овоз бароварда метавонад. Ин хусусият ба ростбол?о, гамбускон, пардаболон, парвона?о ва ?айра?о хос аст.
Дар ?ашарот чашм?ои содда ва мураккаби фасеткаг? дида мешавад.
Чашми мураккаб аз омматидия?ои ало?ида иборат. Шумораи омматидия?о ба хусусият?ои биологии ?ашарот вобаста аст. Дар ?ашароти дарранда ва тезпарвоз мисол, сeзанак?о дар ?ар як чашми мураккаб то 28 ?азор омматидия?о дида мешавад. Дар мeрча?ои кории зери хок зиндагикунанда то 8-9 ?азор омматидия?о ?аст.
Бо вуxуди ин чашми ?ашарот ?обилияти биноии зиёд надорад. Зеро ки омматидия?о андозаи хурд дошта, аз ?амдигар xудо мебошанд, бинобар он ?ар як гурe?и ?уxайра?ои ?искунанда бандчаи нисбатан борики нурро мебинаду халос. Вале ?ашарот нисбат ба инсон нури кeто?мавxи спектрро: нур?ои сабзи зард, кабуд ва ултрабунафшро ?ис мекунад, ки ин нур?ои спектрро одам намебинад.
Афзоиш ва тара??иёти ?ашарот. ?амаи ?ашарот xудоxинса ва дар аксарияти он?о диморфизми xинс? на?з намудор аст. Fадуд?ои xинс? xуфт мебошад.
?ашарот асосан бо ро?и xинс? афзоиш мекунад, вале дар аксар ?ашарот афзоиши партеногенез? низ дида мешавад. Дар баъзе ?ашарот мисол, дар ширинчаи черёмухаю xавдор афзоиши xинс? бо афзоиши партеногенез? бо навбат мегузарад. Дар узви xинсии ?ашароти модина халтаи махсуси нутфаxамъкунанда мавxуд аст. Бинобар он ?ашарот пеш аз ?ар маротиба тухмгузор? бордор шудан намегирад. Нутфаи дар халта xамъкардаи он?о якчанд ва?т, якчанд сол ва ?атто тамоми умр кифояг? мекунад.
Тара??иёт дар ?ашарот бо се ро? мегузарад:
1. Тара??иёт бо табдили нокомил ё метоморфозаи нопурра –гемиметабола (ростболон, нонхўрак?о, гав?вораxунбон ва ?айра?о).
2. Тара??иёт бо табдили комил ё метаморфозаи пурра –голометабола (гамбускон, парвона?о, пардаболон, дуболон ва ?айра?о).
3. Нимтара??иёт ё нимметаморфоз. Бо ин ро? сeзанак, якрeза?о афзоиш мекунанд. Аз тухми бордоршудаи он?о кирмина мебарояд, ки сохти он ба сохти бадани модар? монанд? надорад. Кирмина баъд аз як маротиба пeстпарто? ба нимфа мубаддал мегардад. Дар ин?о давраи зочаг? дида намешавад. Якбора ба имаго табдил меёбад. Бинобар он он?оро на ба метаморфозаи комил ва на ба метаморфозаи нокомил дохил намекунанд.
Дар ва?ти тара??иёт бо табдили комил ?ашарот 4-давраро аз сар мегузаронад: тухм?, кирмак?, зочаг? ва боли?? (имагог?).
Дар тара??иёт бо табдили нокомил ?ашарот 3-давраро аз сар мегузаронад. Дар ин тарзи тара??иёт давраи зочаг? нест ва кирминаи аз тухм баромада ба боли?аш бо сохт ва тарзи ?изогириаш монанд мебошад.
?ашарот барои шароити номусоиди зимистонро гузаронидан ба хоби таби? (диапауза) меравад. Ба диапауза ?ашарот дар давра?ои гуногуни тара??иёт меравад. Масалан, аксар парвона?о дар давраи зочаг?, малах?о дар давраи тухм?, гамбуски савр? дар давраи кирминаг? ба диапауза мераванд.
Просмотр: 932