На?ша:

Адабиёт?ои тавсияшаванда:

         Барои истифодаи мува??атии мабла??ои пул? ё моли каси дигар ?арзгирандаро зарур аст, ки бо ?арзди?анда муносибат?ои муайян бар?арор намояд ва азбаски асоси пайдоишу рушди ин муносибат?о гирифтан, истифодаю баргардондани ?арз аст, дар адабиёти иктисод? он?о муносибат?ои ?арз? ном гирифтаанд. Муносибат?ои ?арз? ?амкории ду тарафро ?ангоми шиносшавии ?арзди?анда бо фаъолияти ?арзгиранда, муайян кардани шарт?ою бастани шартнома, додани мабла?и пули, назорати истифодаи ма?саднок ва дар ва?ти муайяншуда баргардонидани ?арзу иловапулиро дар бар мегирад.
Вобаста ба пешравии ?амъият ва аз як зина ба зинаи дигар гузаштани он муносибат?ои ?арз? ?ам ташаккул ёфтаанд. Рушди муносибат?ои ?арзиро ба мар?ила?ои зерин ?удо намудан мумкин аст:
-пайдоиши муносибат?ои ?арз?.
Муносибат?ои ?арз? дар давраи гузариш аз хо?агидории натурал? (табии) ба хо?агидории мол? пайдо шудаанд. Ба ?амъияти ибтидо? муносибат?ои ?арзие хос буданд, ки дар асоси он?о шахсони алохида ба мў?то?он моли худро ба ?арз медоданд ва баъдан ?амин мол ё ба ивазаш моли ба он баробарарзиш баргардонида мешуд. Истифодаи мол?ои ало?ида чун эквиваленти умум? муносибат?ои ?арзиро осонтар гардонд, вале рушди бештари он?о ба давраи пайдоиши пулу пешрафти муносибат?ои пул? рост меояд. Ба ?ам рост наомадани давомнокии исте?солу муомилоти мол?о, ва?ти исте?солу ва?ти фурўши он?о, мавсим? будани исте?солот дар со?а?ои ало?ида ?исме аз молисте?солкунандагонро ма?бур мекард моли худро ба ?арз ди?анд, зеро харидорон бо сабаб?ои гуногун (?оло нафурўхтани мол?ои мавсим? ва ?айра) пул надоштанд. Дар ин асос, шакли оддии ?арзди?? - ?арз? ти?орат? пайдо шуд.
Та?симоти ?амъиятии ме?нат ва пайдоиши моликияти шахс? одамонро ба бою камба?ал, дорою нодор ?удо кард. Муфид будани ?арзди?? боиси пайдо шудани судхўрон ва судхўр? гардид. Дар аввал шахсони доро ба ?амсафони худ гандуму мол?ои заруриро бо шарт?ои гарон ба ?арз медоданд. Худи ?арзгир ва ё замини у ба сифати гарави ?арз ?абул мешуд. Дар ин замин?о ?арздодагон санг?оеро мегузоштаанд, ки дар бари он?о номи ?арздор, мабла?и ?арз, мў?лату тартиби баргардонидани он кандакор? шуда буд. ?арзгирифтагон ?ам ?арзро бармегардонданду ?ам ?исми зиёди ?осилро ба судхўрон медоданд.
Пайдоиши пул ва рушди муносибат?ои пули боиси гузаштан аз ?арзди?ии мол? ба ?арзди?ии пул? гардиду ва азбаски ин тартиби ?арзди?? муфидтар буд, судхўр? боз ?ам равна? ёфт. Акнун, ?арзгирандагон аксаран камба?алон буданд. Дар Юнони ?адим (аср?ои VII-VI то милод) тамоми мардум аз дороён ?арздор буданд. Дар ин кишвар «?онун?ои дувозда? таблитса?о» ?абул шуда буд, ки тартиби додану баргардонидани ?арзро муайян мекард. Байни ?арзди?андаю ?арзгиранда шартномаи ?арз? баста мешуд. «Гўшту хун»-и ?арздор ?онунан гарави ?арз буданд. Дар ?олати барнагардонидани ?арз ?арздода дар асоси карори суд метавонист ?арздорро зан?ирбанд кунад. Нисбати шахси аз якчанд нафар ?арздор ?онун чунин ?азоро муайян карда буд: «бигузор ?арздодагон дар рўзи бозори сеюм (яъне охири хафтаи сеюм - Ш.Р.) онро ба ?исм?о бурида та?сим кунанд» (32,409). Албатта, ин ?азо дар амал татби? намегардид, зеро ба ман­фиати ?арздодагон набуд. Он?о моликияти ?арз­дорро аз худ мекарданд ва ё худи ўро ба ?улом? фурўхта, пули ба даст омадаро байнашон та?сим менамуданд.
Зиёдшавии талабот ба ?арз, фоиданокии ин намуди фаъолият ва зарурати ташкили он дар сат?и баланд боиси пайдоишу рушди аввалин амалиёти бонк? дар Рими ?адим (асри III то милод) гардид. Дар аввал одамони ало?ида ба ивазкунии пул?ои дар давлату мавзеъ?ои гуногун сиккашуда шурўъ намуданд. Баъдан, он?о ба ?абулу ниго?дории пул?о, инти?оли пул аз як ?ой ба ?ойи дигар ва ?арзди?? маш?ул шуданд.
?амин тавр, дар давра?ои ?адим баробари пайдоишу рушди муносибат?ои ?арз? намуд?ои гуногуни ?арз низ пайдо шуданд. Аммо пешрафти сусти хо?агидорию муомилот боиси рушди сусти муносибат?ои ?арз? гардида буд. ?арзди?андагон аслан на ба фаъолияти самараноки ?арзгиранда, балки ба ?ар ч? тезтар баргардонидани ?арзу иловамол? ё иловапулии худ ?авасманд буданд. Ин амал садди ро?и пешрафти и?тисодиёту самаранокии исте?солот гардида буд. Бонк?ои нав пайдошуда низ асосан фаъолияти судхўрона доштанд.
- Пойдоршавии муносибат?ои ?арз?. Ин мар?алаи муносибат?ои ?арз? аср?ои X-XIX-ро дар бар мегирад. Хусусият?ои фар?кунандаи ин мар?ила рушди амалиёт?ои мубодилав?, пайдоиши миёнаравон байни пулдорону ?арзгирандагон, боз ?ам тара??? ёфтани ?арзди?ии мол?, пойдоршавии бонк?ову пешрафти бонкдор?, пайдоишу истифодаи васеъи васи?а?о чун воситаи ?исоббаробаркун? мебошад.
- гузариш ба муносибат?ои ?арзии танзимшаванда.
Охири асри XIX давраи саршавии вориди муносибат?ои ?арз? ба ?ама намуд?ои фаъолияти и?тисодист. Акнун исте?солот, муомилот, савдои байналхал?иро бе иштироки ?арз тасаввур кардан мушкил буд. Сол то сол ?а?ми ?арз? давлат? меафзуд ва то ба ?адде расидааст, ки имрўз кишваре нест, ки аз мардумаш ва ё кишвари дигаре ?арздор набошад.
Ширкат?о, одамони ало?ида, давлат?о дар як ва?т ?ам ?арздору ?ам ?арзгиранда шуданд. Агар мо ?аррўза ме?нат карда ширкат ё муассисаеро ?арздор кунем, дар баробари он ?ар рўз аз хизмати ширкат?ои дигар (масалан, ширкати таъминкунандаи бар?, об, гарм? ва ?айра) истифода карда, ?арздор мешавем. Охири мо? ?арзашонро (музди ме?натамонро) меди?анду ?арз?оямонро меди?ем.
Дар баробари пешрафти и?тисодиёту зарурати таъмини талаботи муомилоти пул? ба пул эмиссияи он аз ?ониби бонк?ои марказ? меафзояд. Ягона ро?и ба муомилот баромадани ин пул?о ба ?арз додани он?ост. Дар муомилот он?о аз сурат?исоб?о ба сурат?исоб?о гузашта, боиси боз ?ам зиёд шудани ?а?ми пулу захира?ои ?арз? мешаванд.
Рушди савдои байналхал?? ба ташкили дурусти муносибат?ои ?арз? зич ало?аманд шуд. ?иссаи баланди ?арз дар сармояи исте?сол? вобастагии исте?солоту и?тисодиётро аз ташкили дурусти муносибат?ои ?арз? боз ?ам зиёд кард.
Дар нати?аи вориду истифодаи корт?ои бонк? хариду фурўши ?аррўза хусусияти ?арзиро гирифт. Одамон ?ар рўз бо истифодаи корт пули хўрок, либос ва хар??ои дигарашонро меди?анд. Дар охири мо? ширкати кортро бароварда (масалан, Mastercard ё Visa) аз ?исоби бонкии шахс мабла?и дар давоми мо? хар?кардаи ў ва фоизи муайянро мегирад. Агар дар ?исоби одамон пул набошад, бонк то мабла?и муайян ба он?о ?арз? корт? (овердрафт) меди?ад. Масалан, ?арз? ба воситаи корт?о гирифтаи ша?рвандони ИМА дар соли 2005 зиёда аз 13 млрд. долларро ташкил медод.
Пешрафти муносибат?ои ?арз? боиси пайдоиши намуд?ои нави хизматрасонии бонк?, ташкили бонк?ои махсусгардонидашуда ба монанди бонк?ои амонатгузор?, саноат?, содироту воридот?, ипотек? ва ?айра гардид.
Аз нимаи дуюми асри XX cap карда, бонк?ои марказии дунё ба танзими муносибат?ои ?арз? шурўъ намуданд.

Мабла??ои пулии ширкату одамони ало?ида, ки дар исте?солоту муомилот истифода мешаванд, сармоя ном доранд. Мабла??ои пулии дар исте?солот истифодашавандаро сармояи исте?сол? ва дар со?аи муомилот истифодашавандаро сармояи савдо меноманд. Хусусият?ои хоси гирдгардишу гардиши сармоя?ои исте?солию савдо бо­иси мува??атан озод мондани мабла?и муайян мегардад.  Илова ба он ширкату одамоне ?астанд, ки мабла??ои пулии худро дар бонк?о пасандоз карда, аз ?исоби даромади он?о фаъолияту зиндаг? мекунанд Дар нати?а, ?а?ми муайяни мабла??ои пулие пайдо мешавад, ки он?оро барои ?арзди?? истифода кардан мумкин аст. Дар адабиёти и?тисод? ин мабла??ои пул? захира?ои ?арз?ном доранд. ?исми ин захира?о ки ба ?арз дода мешаванд, дар як?ояг? бо арзиши мол?ои ба ?арз додашуда сармояи ?арзиро ташкил меди?анд.
Сарчашма?ои сармояи ?арз? ин?оянд:

         Раванди додани ?арзро ?арзди?? меноманд. Асоси мав?удияти категорияи и?тисод?, аз он ?умла ?арз, риояи талабот шарт?ои муайяне аст, ки бе он?о категория мо?ияти худро гум ме­кунад.
?арз бо шарт?ои зерин дода мешавад:

Фаъолияти ?арзди?? дар бонк?ои ти?орат? дар асоси дастурмали №116 оиди кор бо ?арз ба ро? монда мешавад.
Дар бонк?ои  ти?орат? ?араёни ?арзди?? чунин сурат мегирад:

А) ариза барои гирифтани ?арз;
Б) анкетаи ?арзди?анда;
В) нусхаи гуво?номаи ма?омоти андоз дар бораи додани ра?ами мушаххаси андозсупор ба мизо? (ИНН);
Г) нусхаи патент ё ша?одатнома дар бораи фаъолияти со?ибкор?;
Д) нусхаи шиноснома, ки шахсияти мизо?и ?арзгирро тасди? мекунад;
Е) маълумотнома аз ?ои исти?омат, ки ?а?и?атан ?ои зисти мизо?ро тасди? мекунад;
?) бизнесплан, ки дар он самаранокии истифодаи ?арз ва ма?саднокии он нишон дода мешавад;
З) карточкаи ба?исобгирии мизо?;
И) хулосаи шўъбаи ?арз? оиди нати?а?ои  та?лили ?обилияти ?арзадокунии мизо? оиди додан ё надодани ?арз;
К) таклифот оиди додани ?арз;
Л) шартномаи ?арз?, дар идора нотериал? ва адлия ба ?айд гирифта мешавад;
Ин намуди ?у??ат?оро шахсони во?е? пешни?од мекунад.
Коида?о (принсип?о)-и ?арзди?? ин?оянд:
- баргарданда будани ?арз.
Гирифтани ?арз корест осон, вале баргардонидани он хеле мушкил. Бе?уда нест, ки дар бораи ?арз чунин мегуянд: «пули бегонаеро мегирию пули худатро меди??».
Баргардонидани ?арз нишонди?андаи фаъолияти самараноку боварибахши ?арзгиранда ва ташкили дурусти муносибат?ои ?арз? байни он ва бонк мебошад. И?рои сарива?тии ў?дадори?ои ?арзии ?арздорон асоси и?рои  ў?дадори?ои бонк дар назди пасандозкардагон аст, зеро ?арз аз ?исоби пасандоз?ои он?о дода мешавад. Бонк со?иби мутла?и мабла??ои пулии ба ?арз додашуда нест, бинобар ин, ?ар бор пеш аз додани ?арз бонкро зарур аст, ки имконияти сари ва?т баргаштани он?оро дуруст муайян намояд. Агар ?арз?о сари ва?т баргардонида нашаванд, бонк пасандоз?ои а?олиро дар мў?лат?ои муайяншуда баргардонида наметавонад, ки боиси косташавии боварии мардум ба бонк ва касодии он мегардад. Аз ин рў, баргардандагии ?арз хосияти объективии он буда, новобаста аз ?о?иши мо ву?уд дорад. Пурра бекор кардани ин ?оида аз ?ониби ?амъият боиси зарарбинии бонк?ою пасандозкардагон ва аз байн рафтани ?арзди?? мегардад, ки ба манфиати ?амъият нест.
-  мў?латнок будани ?арз.
?арз бояд на дар ва?ти барои ?арздор мувофи?, балки ва?ти дар шартнома нишондодашуда баргардонида шавад. Азбаски вайрон кардани талаби ин нишондод боиси сари ва?т и?ро нашудани ухдадори?ои бонк дар назди мизо?ону давлат мегардад, дар шартнома намуд?ои муайяни ?азо пешбин? шудааст. Бонк метавонад нисбати ?арздори ноў?дабаро ?азо?ои зеринро раво бинад: зиёд кардани фоизи ?арз, муро?иат ба додго? оид ба гирифтани мабла?и зарур? аз ?арздор, касод эълон карда­ни ?арздор ва фурўши молу мулки он.
-    додани иловапул? барои истифодаи ?арз.
Мо?ияти ин ?оида аз додани иловапул? (фоизи ?арз) ба ?арздода иборат аст, зеро ?арздода ин мабла??оро аз дигарон (пасандозкардагон) гирифтааст ва барои истифодаи он?о иловапул? меди?ад.

Просмотр: 3989