На?ша:

Адабиёт?ои тавсияшаванда:

Умуман ма?фуми бе?урбшав? ё инфляция аввалин маротиба дар Америкаи Шимол? дар давраи ?анги граждании сол?ои 1861-1865 истифода бурда шудааст. Инфляция аз калимаи лотин? буда маънояш «дамкардашуда, варамкарда» мебошад. Дар мамлакат?ои тара??и кардаи ?а?он (асри XIX) аз ?умла Англия ва Франсия истило?и инфля?ия бисёр истифода мебурдаг?  шуданд ва он яке аз муаммо?ои тара??иёти и?тисодиёти мамлакат?о мебошад.
Бе?урбшав? ин паст шудани арзиши пул, инчунин паст шудани ?обилияти харидории он, баланд шудани нархи ма?сулот новобаста аз сифати он ва кам шудани ми?дори ма?сулот ва хизмат?о ва сифти он?о мебошад.
Дар нати?аи бе?урбшав? даромади миллии ?ар як давлат дар байни со?а?ои гуногуни и?тисодиёти он; сохтор?ои ти?орат?, а?ол?, субъект?ои хо?агидор? ва давлат аз нав та?сим карда мешавад.
Тиб?и андешаи баъзе аз и?тисоддонон сабаби асосии пайдоиш ва ав? гирифтани таваррум аз байн рафтани низоми стандарти тилло? мебошад. Шояд аз ?амин сабаб бошад, ки намояндагони мактаби классики и?тисоди сиёс?, махсусан К. Маркс сабаби ба ву?уд омадани таваррумро дар ?онуният?ои ташаккул ва заволи муомилоти пул ва вазифа?ои он ?усту?ў менамоянд. Тиб?и а?идаи К. Маркс  таносуби аломати арзиш, новобаста аз шакл пешни?од (пул?ои ?о?азин ё худ метал?ои худ сохти ?албакии тилло ва ну?ра), ки ми?дори муайяни вазни тилло ва ну?раро иваз мекунад, на аз рўи мавод?ое, ки он?о сохта мешавад, балки аз ми?дори он там?а?ои, ки дар муомилот ?астанд вобаста мебошад.
?онибдорони «назарияи спириалии таваррум» (А. Пигу, Р. Хоррод (Британияи Кабир)) сабаби ба ву?уд омадани таваррумро дар «аз хад зиёд» афсун гардонидани музди кори коргарон тасаввур мекунанд тиб?и назарияи он?о баланд шудани во?иди музди кор ба зиёд шудани харо?оти мол?о, харо?оти хадомот ва боло рафтани нарх?о бурда мерасонад, ки анбў?и харакати он ?амчун ягонагии давра?ои музди кор, харо?от, нарх,таваррум,  музди кор суръат мегирад.
Сабаб?ои асосии бе?урбшав? аз 2 гурў? омил?о вобастаанд:

Ба омил?ои пул? ин?о дохил мешаванд:
А) барои муомилот баровардашудани ми?дори зиёди пули на?д;
Б) ба со?а?ои хо?агии хал? додани ми?дори зиёди на?д;
В) аз тарафи давлат ба таври сунъи ниго? доштани ?урби пули милл?;
Г) аз тарафи давлат ма?дуд кардани гардиши пул;
Ба омил?ои ?айрипул? ин?о дохил мешаванд:
А) дар нати?аи вайрон шудани сохтори исте?солоти ?амъияти, кам шудани ?а?ми исте?соли М.М.Д;
Б) дар нати?аи зиёдшудани харо?от?о;
В) дар нати?аи ?ор? кардани сиёсат?ои зерини и?тисод? аз тарафи давлат аз он ?умла: сиёсати андоз?, нарх? ва ?.
Бе?урбшав? дар нати?аи омил?ои зерин ба амал меояд:

2. Тартиби ченкунии таваррум
Таваррум бо ро?и му?оиса намудани нархи намуд?ои аз ?ониби ?укумат интихобшудаи мол?ою хизматрасони?о дар давра?ои гуногун муайян карда мешавад. Ба таври дигар, нарх?ои имрўзаи мол?ою хизматрасони?оро ба нарх?ои он? дар давраи гузашта нисбат дода, сат?и миёнаи болоравии он?оро муайян менамояд. Масалан, дар соли 2007 нарх?о 19,7 фоиз боло рафтанд ё ба таври дигар, таваррум 19,7 фоизро ташкил дод. Мувофи?и маълумот?ои Агентии омор? дар назди Президенти ?ум?урии То?икистон дар мо??ои январ-феврали соли 2010 сат?и таваррум дар То?икистон 1,2 фоиз ва охири ?амин сол 7%-ро ташкил медод. Арзиши мол?ои истеъмол? 0,8% ва арзиши мол?ои ?айриистеъмол? 1,2%, хизматрасони?ои пулак? ба а?ол? 2,8%.
Дар вохўрии ро?бари МВФ дар То?икистон Тодд Шнайдер бо сарвари давлат Эмомали Ра?мон гуфта шуд, ки мувофи?и маълумот?ои пешак? сат?и таваррум дар То?икистон соли 2011, 10%-ро ташкил хо?ад кард.
?ангоми муайян намудани таваррум намояи нарх?ои истеъмоли истифода мешаванд. Нарх?ои истеъмоли гуфта нарх?ои мол?ою хизматрасони?ои дар сабади истеъмолкунанда ?ой дода дар назар дошта шудааст. Ба сабади истеъмолкунанда гурў?и мол?ою хизматрасони?ое ворид карда мешавад, ки барои зиндагии шахси ало?ида аз рўи стандарти минимали зарур мебошад.
Му?оисаи нархи сабади истеъмолкунанда нисбати он дар давраи гузашта сат?и болоравии нарх?оро нишон меди?ад.
Ба сабади истеъмолкунанда ?арчи зиёдтар ворид кардани намуд?ои гуногуни мол?ою хизматрасони?о имкон меди?ад, ки таваррум да?и?тар муайян карда мешавад. Масалан, дар ИМА сабади истеъмолкунанда аз сад?о намуди мол?ою хизматрасони?о иборат аст. Дар Руссия мувофи?и низомномаи ?укумат ба сабади истеъмолкунанда 58 намуди мол?ою  хизмарасони?о ворид шудааст, аз он ?умла 31 номгўи ма?сулоти хўроквор?: орд, бирин?, гушти гов, мо??, мур?, меваи тоза в.?; 6 намуди мол?ои истифодаи шахсии ?айриистеъмол?: либос?ои таг, курта, кастюм, палто; 14 намуди мол?ои истифодаи умумиоилав?, ба монанди хокаи дандоншўи, хока?ои либосшўию хонатозакуни, дору?о, косаю таба?; 7 намуди хизматрасони?ои комунали, на?лиёт ва ?.
Дар То?икистон муайян намудани намояи нарх?ои истеъмоли вазифаи Кумитаи давлатии омор мебошад. Охири ?ар мо? идораю шўъба?ои он дар ша?ру но?ия?о маълумоти заруриро оид ба нарх?ои молу хизматрасони?о ?амъ намуда, ба кумита мефиристанд. Дар асоси ин маълумот?о кормандонт кумита нархи сабади истеъмолкунанда, намояи нарх?ои истеъмоли ва сат?и таваррумро муайян менамояд. Авали ?ар мо? Кумитаи давлатии омор оид ба сат?и таваррум ба ?укумат ?исобот меди?ад. ?укумат дар навбати худ ба восити Бонки миллии То?икистон ва истифодаи фишанг?ои дигари и?тисод? барои ниго? доштани таваррум дар чорчўбаи барояш зарур? чора?о меандешад.
Барои муайян намудани сат?и таваррум одатан нишонди?андаи индекси нарх?ои истеъмол? истифода мешавад. Ин индекс арзиши сабати мол?ои истеъмолиро чен мекунад, ки дар мамлакат?ои гуногун аз рўи ми?дори мол?о фар? карданаш мумкин аст. Ин индекси асрзиши ?аёт буда, динамикаи арзиши ма?мўаи мол ва хизмат?ои истеъмолиро мувофи?и сохтори харо?от?ои истеъмолии а?ол? тавсиф мекунад. Инчунин дигар намуди индекс?о низ мав?уданд.
Индекси нарх?ои истеъмол? (индекси таваррум) бо формулаи зерин муайян карда мешавад:

ки дар ин ?о: P1 -  нарх; q1 – ми?дори мол, 0 ва 1 – давра?ои базис? ва ?ор?.
?амин тавр, суръати таваррум бо истифодабарии индекси нарх?ои истеъмол? ва дигар индекс?ои имконпазир, бо формулаи зерин ?исоб карда мешавад:

ки дар ин ?о: P – суръати таваррум; Qp – индекси нарх?ои истеъмолии соли гузашта; Qс – индекси нарх?ои истеъмолии соли гузашта.
Дефлятсия – бо худ мусодираи ?исми массаи пулии барзиёдро аз муомилот дар назар дорад, ки дар давраи таваррум ?уншуда буданд. Дефлятсия чунин амал? гардонида мешавад: а) бо ро?и баланд намудани андоз?о; б) дар асоси баланд намудани мизони ?исобии фоиз ва меъёри захиракунии ?атмии бонк?ои ти?орат?; в) бо ро?и фурўши ?о?аз?ои ?имматноки давлат? дар бозори кушод; г) бо ро?и кам намудани харо?от?ои бу?ет?; д) ?авасмандгардонии пасандоз?ои пул?; е) дар ?олат?ои муайян бо амалигардонии исло?от?ои пул?.
Деноминатсия – калонтар намудани масштаби во?иди пул? дар асоси «тар? намудани нол?о» дар нишона?ои пул? ва барориши во?ид?ои нави пул? бо ихтисори нол?о.
Бояд оиди нулификатсия ?айд намуд, ки маънои бекор ?исобидани во?иди пулии ни?оят бе?урбгаштаро аз тарафи давлат дар назар дорад. Чунончи, дар Олмон баъд аз ?анги дуюми ?а?он ва гиперинфлятсияи баланд бо бе?урбшавии реёхсмарка?ои соли 1924 ворид гашта, маркаи нав бо таносуби 1 ба 1 трлн. рейхсмарка?ои кў?на иваз карда мешуд. Дар нати?а маркаи пешина бекор эълон карда шуд.

3. Намуд?ои таваррум
Таваррум ?амчун яке аз падида?ои и?тисод? вобаста ба замина?ои пайдоиш ва суръати болоравии он намуд?ои гуногун дорад.
Чи хеле, ки дар боло ?айд намудем, дар и?тисодиёт омил?ои мав?уданд, ки боиси зиёдшавии талобот (?а?ми пул) мегарданд. Зиёдшавии ?а?ми пул талоботи изофагиро ба миён меорад, ки ба ми?дори зарурии молу хизматрасон? таъмин нест. Дар нати?аи, ?онеъ нагардидани талоботи илваг? боиси болоравии нарх?о ё сат?и таваррум мегардад. Аз ин рў, ин намуди таваррум талобот? ном гирифтааст.

Донишманде гуфтааст: «Таваррум ба ?улулаи барфие монанд аст, ки ?ангоми аз болои кў? ?ар шудан ?адам ба ?адам калонтар мешавад». Ин гуфта бештар ба таварруми тезпарвоз тааллу? дорад.
Таварруми тезпарвоз  (аз 50 фоизи солона боло) хоси мамлакат?ои дар бў?рони и?тисод? ?арор дошта аст. Дар ин мамлакат?о муомилоти молию пул?  ба бўрони сахт дучор омада, боиси суръати баланд болоравии нарх?о мегардад. Та?рибаи ?а?он? нишон меди?ад, ки дар чунин ?олат долларикунонии и?тисодиёт шурўъ шуда, мав?еи гардиши пули милл? танг мешавад. Сармоягузорони дохилию хори?? мабла??ои пули худро бо ?ар ро? аз ин мамлакат  ба кишвар?ои дигар мегузоронад, ки вазъи и?тисодиётро боз ?ам мушкилтар мегардонад. Масалан, ?ангоми ?анги ша?рванд? дар Никарагуа (соли 1979) таварум 33000 фоизро ташкил дод. Мардум дар ин давра дигар мол?ояшонро ба бозор намебароварданд, зеро дар мў?лати кўто?тарин байни фрушўи молу хариди моли дигар аллакай ?урби пул метавонист паст шавад.
Мувофи?и та?лил?ои муттахассисони Хазинаи байналмилалии асъор таварруми тезпарвоз нишона?ои зерин дорад:
-а?ол? захира?ои худро на ба пули милл?, балки дар шакли мол ваё асъори хори?? ниго? медорад:
-нарх?о бо асъори хори?? муайян карда мешавад. Масалан, дар мамлакат?ои Итти?оди Шўрав?, аз он ?умла То?икистон сол?ои 1992-2002 дар нархнома?о арзиши мол асосан бо доллар ва ё «у.е» навишта мешуд, ки ма?сади он аз таваррум ?имоя кардани арзиши мол буд:
-хариду фурўши ?арзии мол?о бо нархе ан?ом меёбад, ки зарари фурўшандаро дар холати болоравии нарх?о мепўшонад. Одамон ?ангоми ба ?арз фурўхтани мол, на нархи ?озира балки нархеро истифода мекунанд, ки дар он таваррум ба инобат гирифта шудааст:
-фоизи ?арз, музди ме?нат ва нарх?ои истеъмол? пайваста шудаанд. Масалан, вобаста ба сат?и таваррум соли 1995 фоизи ?арзии Бонки миллии То?икистон 240 фоизро ташкил медод. Дар ?исме аз мамлакат?о музди ме?нати кормандон вобаста ба сат?и таваррум пайваста зиёд карда мешавад. ?укумати баъзе мамлакат?о вобаста ба сат?и таваррум сат?и болобарии нарх?ои ма?сулоту хизматрасони?ои ало?идаро муайян менамоянд, ки риояи он барои ?ама хатм? аст. Масалан дар То?икистон то соли 2004 нархи чиптаи на?лиёти мусофиркашии ша?р? аз ?ониби ?укумати ша?р муайян шуда, и?рои он назорат карда мешавад.
-сат?и болоравии таваррум дар се соли охир зиёда аз 100 фоизро ташкил меди?ад.
Азбаски ?ариб ?амаи ?укумат?о бо Хазинаи байналмилалии асъор ?амкор? доранд, ?ангоми мав?удияти нишона?ои боло? барномаи махсуси аз бў?рони и?тисод? баровардани и?тисодиёти кишвар бо чорабини?ои ба?ри ба тартиб даровардани муомилоти молию пул? омода карда мешавад. Татби?и сарива?тию дурусти он имкон меди?ад, ки и?тисодиёт ба тадри? аз бў?рон бароварда шавад.
Таварруми маъмур?. Дар давраи Итти?оди Шўрав? нарх?о аз ?ониби ?укумат ба таври маъмур? муайян шуда, талаби бозор ба инобат грифта намешуд. Мувофи? набудани нарх?о ба арзиши зиёди мол?о бо нарх?ои ?имат гашта буд. Албатта, ?укумат ин амлро эътироф намекард, вале он дар асл ву?уд дошт.
Таварруми воридот? ?ангоми ба мамлакат аз талобот зиёд ворид шудани асъори хор?? ва боло рафтани нархи мол?ои воридот? рўй меди?ад. Воридоти барзиёди асъори хори?? ва заруряти кам кардани таъсири он ба муомилоти  ?урби пули милл? бонки марказиро ма?бур месозад, ки аз ?исоби эмиссияи пул асъори хори?иро бихарад. Дар нати?а ?а?ми пул дар муомилот зиёд шуда, боиси болоравии нарх?о мегардад. Болоравии нарх?ои мол?ои хори?? талоботро ба мол?ои исте?соли ватан? зиёд намуда, боси болоравии нарх?ои он?о мегардад.
Баъзан таваррум аз зиёд шудани ?а?ми пул дар муомилот вобаста набуда, ба боло бурдани нархи бар?, восита?ои ало?а, хизмат?ои камунал?, на?лиёт вобаста аст, ки аз ?ониби сохтор?ои ?укумати идора карда мешавад. Масалан, дар То?икистон сол?ои 1998-2007 чандин маротиба бо ?арори ?укумат нархи бар?, на?лиёти мусофиркашон?, хизматрасонт?ои камунал? ва ?айра зиёд карда шуд, ки боиси болоравии сат?и таваррм гардид. Чунин тартиби болорав? ё болобарии нарх?оро таварруми новобаста номиданд.
Таварруми ?арз?, ки асоси он аз ?ониби бонки морказ? додни ?арзхои барзиёд ба ?укумату сохтори бонк? аст, хоси давраи гузориш аз и?тисоди на?шав? ба бозор? буд. Дар ин давра, ?исми зиёди касри бу?ети То?икистон аз ?исоби ?арз?ои Бонки милл? То?икистон пўшонида шуд. Илова ба он, ?укумат бо ма?соди ёр? ба корхона?ои давлат? Бонки миллиро ма?бур месохт, ки ба воситаи бонк?ои ти?орат? ба он?о ?арз ди?ад. Ин амал то соли 1998 давом ёфта ва боиси зиёдшавии ?а?ми пулу болоравии нарх?о гардида буд. 

Просмотр: 9106