На?ша:

 
Адабиёт?ои тавсияшаванда:

Барои он ки пул тавонад ба муомилоти мол? дуруст хизмат кунад, зарур аст, ки он баробари ?аракати мол?о (аз фурўшандагон ба харидорон) дар гардиш бошад, яъне муомилоти мол? мутаносибан муомилоти пулиро талаб мекунад.
?аракати пайвастаи пул (на?дию ?айрина?д?) ?ангоми хариду фурўши мол?о, хизматрасони?о ва и?рои дигар ў?дадори?ои марбути чунин муносибат гардиши пул? номида мешавад.
Гардиши пули ?ар як мамлакат аз ?аракати пул дар байни субъект?ои зерин иборат аст:

Азбаски ба муомилоти мол? пул?ои на?д? ва ?айрина?д? хизмат мекнанд  гардиши пул? ба ду гурў? та?сим мешаванд:
Гардиши пули на?д?
Гардиши пулии на?д? (муомилоти на?дии пул?) ?араёни мутасили ?аракати пул?ои на?д мебошад, ки бо бонкнота?о ва ё чипта?ои бонк?, чипта?ои хазинаг?, танга?ои майдаи металл? ифода карда мешавад.
Он аз гардиши пул?ои хазинадор?, пул?ои ?арз? (бонкнота?о) ва танга?ои филизз? иборат аст. Пул?ои хазинадор? аз ?ониби вазорати молия ё хазинадор? бароварда шуда, барои пўшонидани касри бу?ет истифода мешаванд. Аммо пул?ои ?арз? аз ?ониб? бонки марказ? (милл?) бо ро?и ?арзди?? ба ?укумату субъект?ои хо?агидор? ва хариди асъори хори?? ба муомилот бароварда мешаванд.
Гардиши пулии ?айрина?д?
Он аз гардиши пайвастаи пасандоз?ои бонкии шахсони ?у?у?ию во?е? иборат аст. Гардиши пасандоз?о ё пул?ои дар сурат?исоб?ои бон? буда бо истифодаи вексел?о, чек?о, кот?ои бонк?, супоришнома?ои пулию талабнома?ои пулгир? таъмин карда мешавад. Истифодаи техникаю технологияи ?озиразамон дар со?аи бонкдор? рўз аз рўз намуд?ои хизматрасонии бонкиро зиёд менамояд.
Ма?сади гардиши пули на?дию ?айрина?д? таъмини самаранокии муомилоти мол? ва пардохт?о мебошад. Ташкили дурусти он имконият меди?ад:

Муомилоти пул? равиш?ои пул?оро байни бонки марказ? ва бонк?ои ти?орат? (ташкилот?ои ?арз?); байни бонк?ои ти?орат?; бонк?ои ти?орат? ва корхонаю ташкилот?о ба миён меоянд. Муомилоти пул? ба ду со?а ?удо мешавад: на?д? ва ?айрина?д?.
Бозори пул? ба монанди дигар бозор?о бо худ механизми ба?амтаъсиррасонии талабот ва пешни?одро ифода мекунад. Агар талабот ба пешни?од баробар бошад, он го? дар бозор мувозинат? пойдор мегардад. Бо ибораи дигар, бозори пул? ?ангоми баробар будани талабот ба пул?о ва пешни?оди пул?о, яъне дар ?олате, ки пул?о дар и?тисодиёт барои таъмини такрористе?соли васеъ кифоя мебошанд. Агар пешни?оди пул?о аз талабот зиёд бошад, он го? афзоиши нарх?о ба миён омада, одамон кўшиш мекунанд аз пул?о озод шаванд, дар нати?а гардиши пул?о босуръат гардида нарх?о боз ?ам тезтар баланд мешаванд. Агар пешни?оди пул?о аз талаботи он?о кам бошад, дар ин ?олат норасогии восита?ои пардохт? ба миён меояд, ки ба низоми ?исоббаробаркуни?о таъсири манф? расонида, мубодилаи бартер? ба миён меояд.
Зинна?ои асосии гардиши пулии на?д. Гардиши на?динаи пул? аз тарафи давлат дар шахсияти Бонки милл? амали гардонида мешавад. Зинна?ои асосии ташкилкунандаи гардиши на?динаи пул? дар ?ум?урии То?икистон муассиса?ои минта?авии Бонки милл? ва марказ?ои ?исоб? – хазинаг? ба ?исоб мераванд.
Дар он?о фонд?ои захиравии бонкнота?о ва танга?о, инчунин хазина?ои гардон оид ба ?абул ва пардохти пул?ои на?д мав?уданд. Марказ?ои ?исоб? – хазинаг? фаъолияти ?исобии субъектони хо?агидориро таъмин карда, инкосатсияи пул?оро амал? мегардонанд ва муомила?оро бо муомилоти пул? ало?аманд бударо мегузаронанд.
Пул?ои гардиши ?айрина?д? ва на?д? ба ?айр аз махсусият?ои худ, бисёр ?и?ат?ои монанди доранд.
Гардиши ?айрина?дии муосири ?ум?урии То?икистон мувофи?и шарт?ои асосии зерин ташкил карда шудааст.

Риоя намудани ин шарт?о имконияти ниго?дории ?онунии гардиши пулии амлишавандаро ниго? медорад.
?исоб?ои ?айрина?д? дар асоси ?у??ат?ои ?исобии шакл?ои муайяни аз тарафи Бонки милл? му?арраршуда ва бо риоя намудани ?оида?ои гардиши ?у?атт?ои муайян амал? мегардад.
Вобаста аз тарзи пардохт, намуди ?у?атт?ои ?исоби ва усусли ташкили гардиши ?у?атт?о дар бонк чунин шакл?ои асосии ?исоб?ои ?айрина?диро байни пардохткунанда ва пардохтгиранда ?удо мекунанд: ?исоббаробаркуни?о бо супориши пардохт?, бо воситаи аккредитив, чек?о, бо инкассо, бо корт?ои пардохт?.
Асоси ?исоб?ои ?айрина?д? ?исоб?ои байнибонк? мебошанд. ?исоб?о байни бонк?о дар ?удуди То?икистон бо воситаи марказ?ои ?исоб? – хазинагии Бонки миллии То?икистон амал? мегардад. 

2.Чоп ва эмиссияи пул
Азбаски дар ?ама давр?о одамоне ?астанд, ки ба чопи пул?ои ?албакию гирифтани даромади бедардимиён шав?и хоса доранд, дар дунё бо ма?сади пешгир? намудани чунин амалиёт?ои ?айри?онун? тартиби муайяни чопу ба гардиш баровардани пул ?абул шудааст. Аслан пул аз ?ониби ?укумати мамлакат аз чоп бароварда мешавад. Дар ?исме аз мамлакат?о чопи пул ба ў?даи бонки марказ? (милл?) гузошта шудааст.
Дар ?арду суръат, бо ?арори ?укумат гурў?и махсус аз ?исоби олимону рассомон ва мутахассисони молияю бонк ташкил карда мешаванд. Ин гурў? сохтори пул, ?а?му ми?дори пул?ои чопшаванда, ?урби он нисбати пул?ои чопшаванда, ?урби он нисбати пул?ои дар гардиш буда ва асъор?ои озод табдилшаванд, шакли пул?о, мў?лати чопу ба муомилот баровардани он?оро муайян намуда, барои тасди? ба ?укумат пешни?од менамояд. ?укумат баъди тасди?и пешни?од бо ма?сади чопи пул ширкати лозимиро интихоб мекунад.
Ширкати интихобшуда чопи пули миллиро дар шакл?ои ?абулшуда ба ро? мемонад. Баъдан ин пул?о аз ?ониби бонки марказ? ба гардиш бароварда мешаванд.
Вобаста ба ?урби пулу ?а?ми муомилоти мол? ?укумат?о ё бонк?ои марказ? ми?дори пулеро, ки барои таъмини талаботи гардиш зарур аст, аз чоп мебароранд.
Тартиби ба муомилот баровардани пул, ки боиси зиёд шудани ?а?ми он мегардад, эмиссияи пул ном дорад.
Дар аввал пул?о аз ?ониби давлат-эмитент  бо воситаи бонки марказ? бароварда мешаванд. Баъдан ?а?ми пул дар муомилот бо ро?и аз ?ониби бонки марказ? додани ?арз ба ?укумату бонк?ои ти?орат? ё харидани асъори хори?? зиёд карда мешавад.
Дар нати?аи барориши пул даромади эмиссион? пайдо мешавад, ки он баробар аст ба фар?и байни арзиши номинал? ва аризиши аслии пул?ои на?д (хар?и чопи пул?о).  Масалан, соли 1994 даромади эмиссион? дар ИМА 0,4 %, Британияи Кабир 0,3 % ва Олмон 0,5 %- и Ма?мўаи ма?сулоти дохилиро ташкил дод. Мутаасифона, кишвар?ои хурд даромади ночизи эмисион? доранд. Дар ?ум?урии То?икистон ин намуди даромад дар ?амъи умумии даромад?ои Бонки милл? ба ?исоб гирифта шуда, мувофи?и тартиби муайяншуда андозбанд? мешавад.
Эмиссияи пул?ои ?айрина?д? аз ?ониби бонк?ои ти?орат?  ва пул?ои на?д? аз ?ониби бонки марказ? амал? мегардад.
Бонки ти?орати метавонад аз бонки марказ? пули на?д гирад, агар дар ?исби муросилотиаш мабла?и заруриро надошта бошад. Ин аст, ки ?ангоми зарурат, аввал байни бонк?ои марказию ти?орат? шартномаи ?арз? имзо шуда, ми?дори муайяни пул ба ?исоби он гузаронида мешавад ва баъдан ба ивази ин пул он метаваонад аз бонки марказ? пули на?д гирад.
?исоботи муросилот? - ?исоби бонки ти?орат?, ки барои ниго? доштану истифодаи ма?садноки мабла??ои он дар бонки марказ? ё бонки ти?оратии дигар кушода шудааст.
Ма?сади эмиссия таъмини талаботи иловагии мизо?он ба пул мебошад. Талаботи иловаг? мумкин аст ба зиёдшаваии ?а?ми исте?солот ё болоравии нарх?о вобаста бошад. Бон?ои ти?орат? талаботи иловагии мизо?онро аз ?исоби сармояи худ ?онеъ карда наметавонанд, зеро он тан?о барои ?онеъгардонии талаботи доим? басанда асту халос.
Эмиссияи пул?ои на?д бе дарназардошти зиёдшавии ММД ё сармоягузори?ои хори?? метавонад боиси бе?урбшавии пулу болоравии нарх?о гардад. Аз ин рў, зарур аст, ки эмиссияи пули на?д ба на?шаи муайя асос меёбад. Бонки марказ? аз рўи пешбини?ои гардиши кассавии бонк?ои ти?орат? ва та?лил?ои худ, ки ба зиёдшавии  ?а?ми исте?солот, та?йир ёфтани таварруму ?урби пул асос ёфтааст, ?а?ми тахминии эмиссияи пулро дар мў?лат?ои ало?ида муайян менамояд. Баъдан эмиссияи пул аз ?ониби сохтор?ои бонки марказ? бо тартиби дар на?ша нишондодашуда амал? када мешавад.

3. Мултипликатори бонк?
Пешрафти со?аи бонкдорию афзалияти восита?ои ?озиразамони ?исоббаробаркун?, чунин имконияти ?имояи мабла??ои пул? аз бе?уршав? (бо ро?и гирифтани фоиз аз пасандози он?о дар бонк) ?исми зиёди мардумро водор сохт, то мабла??ои пулии худро дар бонк?о пасандоз кунанд. Бонк?о наметаваонанд ин пасандоз?оро бе ?аракат ниго? доранд, зеро ба он?о даромаде лозим буд, ки аз ?исобаш ?ам харо?от?ои худро пўшонанду ?ам ба амонатгузорон фоиз ди?анд. Ин аст, ки ?арзди?? аз ?исоби пасандоз?о яке аз вазифа?ои асосии бонк?о ба шумор меравад.
?арзгирандагон мабла??ои гирифтааашонро барои хариди молу и?рои ў?дадори?ои пулии худ сарф мекунанд. Ин пул?о ба воситаи ма?озаю дигар ну?та?ои савдо боз ба бонк баргашта пасандоз мешавад. ?амин тари?, дар муомилоти молию пул? гардиши пайвастае (пасандоз - ?арз – со?аи савдою хизматрасон? – пасандоз – ?арз?) ву?уд дорад, ки боиси зиёдшаваии ?а?ми пул дар муомилот мегардад. Ин гардиш хусусияти объектив? дошта, аз хо?иши одамон вобаста нест. Бонки марказ? имкон дорад фишанг?ои назоратии худро истифода карда, онро танзим намояд.
?арзди?? аз ?ониби бонк?ои ти?орат? яке аз ро??ои ба муомиллт баровардани пул ё ба таври  дигар эмиссия пул мебошад. Эмиссияи пул?ои ?айрина?д? аз ?ониби бонк?ои ти?орат? амал? шуда, боиси зиёд шудани ?а?ми пул дар муомилот мегардад.
Тартиби зиёдшав? (мултипликатсия)-и ?а?ми пул дар нати?аи истифодаиистифодаи мабла?и пасандоз?о ?амчун сарчашмаи ?арзди?? мултипликатори бонк? ном дорад
Мултиплакатори бонк? ё пул? ин протсесси зиёд шудани пул дар сурат?исоби депозитивии дархостии мизо?он дар бонк?ои ти?орат? дар давраи ?аракати он?о аз як бонки ти?орат? ба дигар бонк мебошад, онро бо формулаи зерин ишора мекунад:

        1+у(1-а-в)
Mg = ----------------- ;
а+в(1-у)(1-а);
дар ин ?о:
а - захираи ?атмии нормативии бонк?ои ти?орат?;
в – нормативи ба?ияи пул?ои на?д дар хазина?ои бонкии ти?орат?;
у – ?иссаи пул?ои на?д дар мабла??ои умумии пули бонк?ои ти?орат?;
Механизми мултипликатори бонк? аз захира?ои пул?ои озод? барои гардиш лозим буда, вобаста аст. Захираи пулию холии бонк?оро аз рўи чунин формула муайян мекунанд:
СР = К+ПР+ЦК+ОУР-АО±МБК;
дар ин ?о:
СР – мабла?и пули холи бонк?ои ти?орат?;
К – сармояи бонк?о;
ПР- мабла??ои ?удошуда;
ЦК – ?арз?ои  марказонидашудаи бонки милл? дода;
ОУР - захира?ое, ки ки бонк?ои ти?орат? ба бонк?ои милл? мегузаранд;
Ао – захира?ое, ки бонк?ои ти?орат? ба амалиёт?ои активи худ истифода бурданд;
МБК – ?арз?ои байнибонк?;

Просмотр: 4431