Дата: 2016-05-24
Тамсилаи он ба бозори ало-?идаи ?алла, мева ё худ фаъолияти ?о?аги?ои фермер? шабо?ат дорад, ки ?а?му меъёр ва нархму?арраркуниро дар бозор та?йир дода наметавонад. Ин шакли бозор то нимаи асри XIX-ўм асосан дар и?тисод ?укмрон буд.
Баъд аз сол?ои 1860-ўм бо пайдо шудани шакл?ои монопо-лия?о — ринг?о, пул?о, картел, трест, синдикат, консерн?о ва ?ай-ра таркиб ва вазъи бозор дигар мешавад. Бо пайдо шудани монополия?о доираи ра?обати комил ма?дуд гардида, ботадри? на?ш ва ма?оми он?о дар бозор муста?кам шуда, бо ?амин замина ба э?ё ва ташаккули ра?обати бозори нокомил гузошта мешавад.
То ибтидои асри XX — э?ёи монополия ?амчун ?одисаи ягона ва баъди он ?ама?онибаю ?амаро фарогиранда гардида, ?ам-чун ?онунияти и?тисод тасвиб мегардад. Он та?ти шароит?ои и?тисод, алалхусус, ра?обат ?арор мегирад. Шакл?ои монопо-ликунон?, ?амчун ?арордод?ои картел?, як?ояшав?, фурўбарии "?ентелмен?", бастани шартнома?ои ?амкор? ва дар мояи он?о бунёд гаштани ра?обати монопол? риво?у равна? меёбад.
Дар адабиёти и?тисод? тиб?и фа?миш ва маънидодкунии мо?ияти ра?обати нокомил фикру андеша?ои мухталиф мав?уданд. Аксарият та?ти ра?обати нокомил ?укмронии монополия?о ва густариши шаклу сохтори он?оро дар назар доранд.
Та?ти ра?обати нокомил асосан о?ибат?ои и?тимоии ?укм-ронии монопол? — аз худ кардани на тан?о ?исми фоидаи со?аи худ, балки дигар со?а?о, ?авза?ои гуногуни и?тисод ва и?тисоди дигар давлат?о, яъне ситондани фоидаи барзиёди монопол? дар назар дошта мешавад.
Дар шароити ?озира ра?обати нокомил асосан барои тавсифи сектори монополист? истифода карда мешавад. Он сектори ?айримонополистиро аз эътибор со?ит мекунад. Бояд тазаккур дод, ки новобаста аз фав?ул?удратии монополия?о, дар и?тисодиёти аксари давлат?ои капиталист? кор?она?ои фардию хусус?, фермер?, де??он? ва ?айра арзи ву?уд доранд. Фаъолияти он?о, асосан бидуни ра?обати нокомил сурат мегирад.
Пол Самуэльсон мав?уд будани ин гурў? кор?она?оро дар и?тисод ?амчун кор?она?ои «мариз», яъне кор?она?ои ба касал? дучор шудаи и?тисод (и?тисоди мариз) медонад. Тиб?и а?идаи ў, ин тафри?аи кор?она?о аз такмилот (ра?обати комили бозор?) хеле ?ам дур мебошанд. Монополия?о ва олигополия?о низ аз нига?и такмили и?тисод? ва и?тимо? аз боиси баланд будани нарх ва ихтисор кардани исте?солот низ нокомиланд.
?. Гэлбрейт ба сифати ра?обати нокомил — ра?обатро дар доираи бизнеси хурд ё худ «монополия?ои ?ом»-и ибтидои асри XX тасаввур мекунад. Мувофи?и назардошти ў, нокомил? ?ам-чун таваккалии бузург сурат гирифта, дар ни?ояти кор ба муфлисшавию бекор? оварда мерасонад. Ра?обат фа?ат дар ?олати ба монополия?ои «пухта» сабзида расидан, комил ?исобида мешавад. Ма?сади асосии монополия?ои ?озира на ба ?адди аксар расонидани фоида, балки ба ?адди а?ал расондани таваккал ва ба даст овардани дара?аи рушди устувор мебошад (12,123).
Яке аз хусусият?ои фар?кунандаи бозори нокомил мав?уд будани унсур?ои монеъшаванда мебошад. Оиди омил?ои монеъшавандаи воридот ба бозор саро?оз и?тисоддони амрико? ?о Бейн маълумот додааст:
1. Ба фирма?о аз ?ониби давлат ?удо кардани ?а??у ?у?у?и махсус (супоридани литсензия?ои ?укумат? ба намуд?ои муайяни фаъолият — почта, телевизиони кабел?, на?лиёт ва ?айра).
2. Моликият ба захира?ои нодир ва аз нав бар?а-рорнашаванда.
3. ?у?у?и муаллиф? ва патент?о. Кор?она?ое, ки фаъолияти он?о тиб?и патент сурат мегирад, ?у?у?и фурўхтани литсен-зия?оро пайдо мекунанд ва дар ин ?ода ?у?у?и монополии он ами? мегардад.
4. Самараи ми?ёс, яъне афзалият доштани исте?солоти калон, ки имкон меди?ад харо?от кам ва ?а?ми ма?сулот зиёд карда шавад.
5. Мав?уд будани и?тисоди ни?он? ва истифодаи метод?ои ?айри?онун? бо ра?ибон аз ?ониби гурў??ои «мафиоз?»… ва ?айра (5,129-130).
Шакли пурраи ра?обати нокомилро монополия ташкил меди?ад. Монополия (аз лотин? monopoly — ин?исор, якка?укм-рон?) дар адабиёти и?тисод? ?амчун: 1) шакли бозоре, ки дар он теъдоди хеле ками фурўшандагон мав?уд буда, ?ар яке аз он?о дар ало?идаг? имконияти ба ?а?ми умумии та?озо ва нархи молу хадамот таъсир расондан доранд; 2) со?аи бузург, ки дар он фирма?ои начандон зиёд, ба ?а?ми пурра ё худ ?исми аксари исте?солот назорат карда метавонанд фа?мида мешавад.
?укмронии монопол? дар бозор маънои онро дорад, ки як тавлидгар ?обилият дорад талаботи умумии бозорро ?онеъ гардонад. Аз тарафи дигар, истеъмолгарони муста?или бешумор дар ало?идаг? ба нархи бозор таъсир расонда наметавонанд.
Фирма (монополия) аз сабаби он, ки ?удрати исте?солии баланд, харо?оти кам, ми?дори зиёди ма?сулот дорад, метавонад ра?ибони худро аз бозор берун созад. Истеъмолгари ало?ида ма?бур аст, ки талаботи худро тиб?и нархи муайянкардаи монополист мувофи? гардонад. Монополист чунон нархе таъин менамояд, ки чизи тавлид кардааш пурра ба фурўш равад ва фоидаи баланд ба даст орад.
Афзалияти монополия?о дар пурра ва ?ама?ониба ?укмрон будани монополия, олигополия ва дигар шаклу намуд?ои он?о, ма?дуд карда тавонистани ?а?ми ма?сулоти баровардашуда, баланду паст кардани нарх, та?озо, арза, ба ?адди а?ал расондани харо?от, сарфаю сариштакор? дар истифодаи захира?о, имконияти баланди истифодаи сармоягузор? дар со?аи илм, навоварию ихтироот?о ва ?айра зо?ир мегардад. Мисоли онро дар доираи лаборатория?ои фирма оиди кор карда баромадани ксерокс, транзистор, асбоб?ои оптик?, фотокамера?ои суратгирии ла?заг?, компютер?ои фард? ва ?айра мушо?ида кардан мумкин аст.
Бояд тазаккур дод, ки ?авасманд? дар доираи кор?она?о пе-ромуни ихтироот?о бештар аст. Аз ин ?и?ат давлат низ ин ?абил ихтироот?оро ба таври додани ?у??ат?о (патент, литсензия, ихтироот) ?онун? гардонда, то ба мў?лати 17 сол аз он фоидагириро таъмин мегардонад.
Мав?уд будани монополия?о раванди ра?обати монополистиро ани? мегардонад. Он сирати ?оси аксарияти давлат?ои капиталист? мебошад. Барои ра?обати монополист? бештар чунин хислат?о ?ос мебошанд: шумораи зиёди тавлидгару истеъмолгар; ма?дуд будани монеъгар? оиди ворид гаштан ва берун рафтан аз бозор; ?ис кардани нарх?ои мав?уда ?амчун нарх?ои му?аррар? ва нархгузор? ба ма?сулот бидуни да?олати субъект?ои дигари бозор; тафри?асозии ма?сулот; тавлиди ма?сулоти якхелаву аз ?и?ати таркибу сифат гуногун ва ?айра.
Ба таври кулл хусусият?ои кунунии равобити монополистиро чунин ?амъбаст кардан мумкин аст:
1. Монополия?о оиди истеъмол ва ра?ибони худ иттилооти нисбатан са?е? ва пурра доранд;
2. Монополия?о бештар бо воситаи табли? (реклама) ба раванди та?озои истеъмолгарон(азбаски барои он?о ин бори гарон нест), таъсири беназир мерасонанд;
3. Монополия?о бо воситаи фишанг?ои молиявию ?арз? (кредит?), равобити сиёс? дар шахсият?ои ташкилот?ои давлат? — «фармоишгар?о»-и муайян доранд, муста?илан бо кор?она?ои бузурги давлат?ои дигар шартнома баста метавонанд.
Ин хусусият?о ?араёни таваккал(хафв)-ро дар раванди ра?обат кам ва раванди ба дастоварии фоидаи монопол? афзун мегардонад.
Ра?обати монополист? байни гурў?и мол?ои якхела ташкил карда мешавад, яъне сўзишвор?, нўшоки?о, дорувор? ва ?айра. Мол?ои ра?ибкунанда фа?ат бо нарх, сифат, ороиш, нишонаи мол?, дизайн, хизматрасонии баъди харид ва ?айра фар? карда метавонанд. Дар ин маврид, ?ар як тавлидгар дар со?аи худ монополист буда, байни ?амдигар ра?иб? надоранд. Дар ин ?о ра?ибпазир? байни он?о оиди мол?ои он?о ташкил мешавад.
?ар як фирма талаботи истеъмолгаронро дар зербозор(бозори хурдтарин)-и худ ?онеъ гардонда, нарх ва та?озоро ба таври худ танзим меди?ад. Дар ин шароит бозор ?амчун ма?мўи зербозор?о ташкил мегардад.
?ар як тавлидгар кўшиш ба хар? меди?ад, ки молу хадамоти худро нисбат ба дигарон бе?тар кунад, то ин ки харидоронро ба тарафи худ бештар ?алб намояд. Дар навбати худ, харидорон тайёранд ин гуна ма?сулот?ое, ки нисбат ба ма?сулот?ои дигар фар? доранд, он?оро аз рўи нарх?ои баланд дастрас намоянд.
?авзаи асосии фаъолияти ра?обати монополист? — савдои чакана (автозаправка, хизматрасон? ба мошина?о (автосервис), бонк?ои хурд...) мебошад.
Байни ра?обати комил ва нокомил (ра?обати монополист?) бидуни тазоду тафовут хусусият?ои умум?низ ву?уд доранд. Барои ?арду сохтори бозор, мав?уд будани теъдоди зиёди фирма, тавлидгарону истеъмолгарон, фурўшандагону харидорон, ба таври озод ворид гаштан ба бозор ва бурун рафтан аз он ва аз со?а ?ис карда мешавад.
Ин умумият, дар навбати худ та?ти дигаргунсозию та?йирот?ои сифат? ба амал бароварда мешавад ва аз ин ?и?ат он?о (умумият?о) ба ?амдигар ?иёснашаванда мебошанд.
Агар дар шароити ра?обати комил ба сифати тавлидгар ?о?аги?ои инфирод?, ?онавода, и?оракорону фермер?о баромад кунанд, пас дар ра?обати нокомил (монополист?) мав?еи асосиро монополия, олигополия, монопсония ва ?айра иш?ол мекунанд. Аз ?ониби он?о ?а?ми зиёди ма?сулот бароварда шуда, тиб?и масли?ату ?арордод?о нарх?оро нисбат ба харо?оти миёна ва харо?оти инти?о? баландтар бардошта, фар?и он?оро ?амчун фоидаи барзиёди монопол? аз худ мекунанд. Ин тарзу услуби баланд бардоштани нарх?о молисте?солкунандагони майда ва то ?атто миёнаро ?онахароб намуда, ра?обатпази-рии он?оро нисбат ба монополия ва олигополия паст мекунад.
Ра?обати нокомил дар ?амон бозор?ое ?укмрон аст, ки агар тавлидгарон ?удрати ба нархи бозор? таъсир расондан дошта бошанд, яъне он?оро тавонанд паст ё боло баранд. Аз ин ?и?ат ка?хати та?озо барои ин гурў?и ра?обат ?амчун хатти гиперболаи рў ба хам? фурудоварда ташкил мегардад
Тиб?и ?оида?ои ?абул ба ?адди аксар расидани фоидаи ра?обати монополии фирма дар давраи кўто?мў?лат бояд ба шакли МС=МR мусоидат кунад. Дар ин ?олат фирма мол?ои худро аз рўи нарх?ои аз ?ама баландтаре, ки дар ?амин мав?еи ка?хати та?озо имконпазир аст мефурўшад. Мабодо нарх аз харо?оти миёна (АС) баландтар бошад, онго? фирма фоидаи барзиёди баву?удомадаро азони худ мекунад. Дар ?олати аз сат?и харо?оти миёна паст рафтани нарх фирма зарар ?о?ад дид. Агар нарх ба харо?оти миёна мувофи?ат намояд, фирма со?иби фоидаи мўътадил мегардад (ниг. на?шаи 35, чоркун?аи хаткашидаи Р1, АТС ).
Аз на?ша бармеояд, ки меъёри ба ?адди аксар расидани фоида, таъмин кардани ?олати мусовии даромади инти?о? (МR) ва харо?оти инти?о? (МС) мебошад. Он дар шароити исте?соли мол?о (Q) ва фурўхтани тиб?и нарх?ои муайян (Р1) сурат мегирад. ?а?ми фоида аз таносуби нарх (Р1) ва андозаи харо?оти миёна (АТС) вобаста мебошад.
Барои ноил гаштан ба эътидолии ра?обати монополистии дарозмў?лати фирма зарур аст, ки ?а?ми харо?оти дурнамоии миёнмў?лат ва нарх ба ?ам баробар бошанд. Фоидаи и?тисод? ба со?а бештари фирма?ои навро ?алб намояд. Иттисоли он?о то ба даврае ан?ом меёбад, ки харо?оти миёна ва нарх ба ?ам баробар нашаванд. Агар дар нати?аи ворид гаштани зиёди кор?она ба со?а нархи мол?о нисбат ба харо?оти миёна пасттар гарданд, дар он ?олат аз со?а бурун рафтани фирма?о ба амал меояд. Эътидолии дарозмў?лат дар ?олате рух меди?ад, ки агар нарх бо харо?оти миёна мувофи? ояд. Дар ин асно, азбаски фоидаи и?тисод? ву?уд надорад, дар фирма ?авасмандии аз со?а бурун рафтан ва ба он ворид гаштан пайдо намешавад (9,126).
Баъзан, аз нуктаи назари инти?об? ва ?усту?ў? тарз ва услуби ташаккул ва густариши якка?укмронии фирма ва иштироки он?о дар бозор ба сифати фурўшандаи ягонаи молу хадамот, монополия?оро ба се навъ — сарбаста, кушод ва таби? ?удо мекунанд.
Монополия?ои баста (сарбаста) мувофи?и ?онун ва ?онунгу-зори?ои ?у?у?ии давлат ?ифз ва пуштибон? карда шуда, аз таъ-сири ра?обат эмин ниго? дошта мешаванд. Ба он?о ?укмронии монополия?оро дар со?аи хадамоти почта, ширкат?о оиди таъ-мини а?ол? бо газ, ?увваи бар?, гарм? ва ?айра дохил мекунанд. Баъзан ба гурў?и он?о ширкат?ои патент ва ?у?у?и муаллиф? доштаро дар матб?от ва ма?сулоти нашр? ?амро? мекунанд.
Монополия?ои таби? дар ?амон со?а?ое ташкил карда мешаванд, ки фирма ё худ ширкат раванди бозорро муайян карда, хизматрасонии пурраи онро ба дўши худ доранд. Азбаски он?о со?иби ягонаи сарчашмаи кандани?ои фоиданоки нодир ва ашё мебошанд, харо?оти миёнаи он?о аз боиси ?а?ман зиёд будани ми?ёси исте?солот ба ?адди а?ал наздик мебошад.
Аз ин ли?оз, байни ?амдигар та?сим намудани бозор сабаби паст шудани самаранокии исте?солот гардида метавонад.
Ба ?умлаи он?о кор?она?ои истифодаи умум (муассиса?ои бар??, газ, канализатсия, ало?а, ро?и о?ан, телевизиони кабел? ва ?айра) дохил карда мешаванд.
Монополия?ои боз (кушод) бидуни ?ифзи ра?обат сурат мегиранд. Аз ин ли?оз, фаъолияти он?о дар бозор доим? бо?? намемонад. Одатан, ба сифати ?амин гуна монополия?о, фирма ва ширкат?ои ало?ида бо ма?сулоти навтарини худ баромад мекунанд.
Бояд тазаккур дод, ки якка?укмронии он?о дар доираи со?аи худ, ба ?амин намуд ва хели ма?сулоти пешни?одгардида дуру дароз давом карда наметавонад, чунки ?амин гуна ташаббусро дигар монополия?ои фав?улфав? дастгир? намуда, намуди бе?тарини молу хадамотро пешкаши истеъмолгарон гардонда, ма?оми якка?укмрониро ба зиммаи худ мегиранд.
Азбаски ?адафи ни?оии монополия?о ба даст овардани фоидаи аксар мебошад, бинобар ин он дар шароите ба амал бароварда мешавад, ки ?а?ми ма?сулоти исте?солкардашуда ба ?а?ми харо?оти инти?о? ва даромади инти?о? мусоидат дошта бошад.
Хуллас, монополия?о (баста, таби?, боз) ба ?айр аз афзалият, ну?сон?оеро низ ба миён мегузоранд, ки баъзан садди инкишофи бозор гардида метавонанд. Монеъгари?о дар раванди ра?обат, зўроварию та?дид ва аз бозор ма?рум кардани тавлидгарони хурду миёна, аксар ва?т ба раванди о?илона истифода ва боло бурдани дара?аи самаранокии захира?ои и?тисод? (таби?, модд?, ме?нат?, молияв?) мусоидат намекунад.
Дар шароите, ки нарх?о нисбат ба харо?оти инти?о? ва миёна баландтар таъин карда мешаванд, ?а?ми ма?сулоти исте?солкардашуда нисбат ба ?олате, ки харо?оти инти?о? бо нарх мувофи?ат менамуд кам мешавад. Дар нати?а бозор ?а?ми зарурии молу ма?сулотро гирифта наметавонад ва и?тидор?ои исте?солии фирмаву ширкат?о пурра истифода намегарданд. ?амаи ин чиз?о ба вайрон кардани раванди м?озин? ва эътидолию танзими бозор бурда мерасонад.
Эътироф бояд кард, ки ра?обати монополист? вобаста ба омил?ои ташаккул ва афзоиш шакл?ои гуногун ?абул карда метавонад. Дар китоби дарсии «Назарияи и?тисод?» чунин шакл?ои ра?обати монополист? номбар карда шудааст:
1). Ра?обатпазири(?арифи)-и илмию техник?. Ин шакли ра?ибпазир? оиди коркарди ма?сулот?ои нав, ?ор? кардани раванд?ои технологии м?осир, андўхт ва истифодаи иттилоот, э?ё ва истифодаи патент?ову ихтироот?о зу?ур мегардад.
Дар ин ?ода ду тамсила истифода карда мешаванд:
а) тамсилаи ра?обат? - ин тамсила, асосан, дар мояи услуби истифодаи техникаи аз ?ама бе?тарин нисбат ба техникаи ?ари-фон; ба даст овардани фоидаи мува??ат?, аз боиси нусхабар-дор? кардани ?амин гуна технология аз ?ониби ра?ибон; гирифтани фоида баъд аз ?ор? кардани ихтирооту навовари?ои фирма; подош кардани масрифот оиди тад?и?от?ои илм? аз ?ониби тад?и?отчиён ва ?айра ба ро? монда мешавад.
б) тамсилаи монополист? тиб?и имконияти монополия?о перомуни ?ор? кардани ихтироот?о, гирифтани фоидаи доим?, афзалияти молияв? доштан нисбат ба истифодаи нати?а?ои тад?и?от?ои илму техника, сари ва?т рўпўш карда тавонистани раванди муфлисшавии исте?локи сармояи асос?, пин?он ниго? доштани ихтироот?ои техник? истифода карда мешавад.
2. Ра?обатпазирии саноатию исте?сол? бештар оиди такмили раванди исте?солот, идораву на?шагирии фаъолияти он, пурзўргардонии и?тидор?ои исте?сол?, аз худ ва ?ор? кардани намуд?ои навтарини молу ма?сулот, тарзу услуби хадамот, паст кардани харо?оти исте?сол?, баланд бардоштани сифат ва самаранокии исте?солот ва ?айра назаррас мебошад.
3. Ра?обатпазирии ти?орат? дар ме?вари калобиш?ои нарх ташкил карда мешавад. Нарх та?ти ра?обатпазирии байни фурўшандагон оид бо нарх?ои баланд фурўхтани неъмат?ову хадамот, байни истеъмолгарон оиди бадастории мол?о бо нархи паст, байни харидорону фурўшандагон оиди фурўш бо нархи баланд ва ба даст овардани молу хадамот тиб?и нарх?ои мувофи?у пасттарин сурат мегирад (12, 117-120).
Дар ин ?ода, ду навъи ра?обат — ра?обати нарх? ва ра?оба-ти ?айринархиро фар? мекунанд:
а) ра?обати нарх? бештар тиб?и усул?ои бо таври сунъ? пасту баланд бардоштани нарх?о ба молу хадамот; табъиз(дискриминатсия)-и нарх?, яъне фурўхтани мол?о аз рўи нарх?ои гуногун новобаста ба харо?от ба ро? монда мешавад.
Табъизи нарх дар ?олате имконпазир мегардад, ки агар:
— фурўшанда монополист, ё худ ?у?у?и монопол? дошта бошад;
— фурўшандаи молу хадамот ?обилияти аз ?ам ?удосозии гурў?и харидоронро, ки ?обилияти харидории баланд дорад ва ба ивази чизу чораи харидаи худ мабла?и пулии калон дода метавонад, дошта бошад;
— харидори аввала имконияти аз нав фурўхтани молу хадамотро надорад.
Дар назар бояд дошт, ки табъизи нарх? ?ангоми адои хизмати духтурон, со?ибони ме?мон?она?о, ?аммом, боркашон?, на?лиёт ва ?айра истифода карда мешавад.
б) ра?обати ?айринарх? асосан бо воситаи баланд бардоштани сифат, бе?тар такмил додани шароити фурўш(сервизатсия)-и мол?о, ба таври васеъ истифода кардани табли?, ?оба?огу-зор?, ?уттибанд?, тасвири бадеии он?о, такмили савдо, хизматрасонии пас аз фурўш ва гайра ба ро? монда мешавад.
Дар адабиёти и?тисод? чунин намуд?ои ра?обати монополистиро фар? мекунанд:
1. Монополия?ои билатериал? — шакли бозоре мебошад, ки дар он як фурўшанда ва як исте?солкунандаи умум? иштирок мекунад. Масалан, ?укмронии монополия?о дар со?аи таъминоти оби гарм, газ, ?увваи бар?, телевизионии кабел? ва ?айра. Ин шакли бозор ?амчун бозори «монополия?ои дутарафа» эътироф карда мешавад.
2. Монополия?ои ма?дуд — шакли бозорест, ки дар он як фурўшанда ва чандин харидорон иштирок менамоянд.
3. Полиполия — шакли бозоре ?исобида мешавад, ки дар он чандин харидорон ва фурўшандагони молу хадамот иштирок карда метавонанд. Он ?амчун «ра?обати пурра» дониста мешавад (12,119).
Олигополия (ин?исори чанд?утба, чанд?аб?а, фурўш (oligopoly)) унсури му?имтарини бозори монопол? мебошад, ки дар он чандин фурўшандагон(фирма, ширкат)-и муста?ил иштирок намуда, талаботи истеъмолгаронро бо молу хадамот ?онеъ мегардонанд. Дар ин бозор мол?ои якхелаи стандарт?, ё худ мол?ои гуногун мубодила карда мешаванд. Дар ин бозор теъдоди тавлидгарон нисбат ба бозори монополист? зиёдтар ва нисбат ба бозори ра?обати комил камтар мебошанд.
Ра?ибпазирии олигопол? нисбат ба ра?ибпазирии монопо-лист? оиди шумораи тавлидгарон, ки бозорро байни худ та?сим кардаанд ма?дуд буда, ?удрат ва тавоногии он оиди нархму-?арраркун? дар шароити бозори ра?обати комил бештар мебошад. Бояд тазаккур дод, ки назарияи ?ама?анбавии ра?обати олигопол? ву?уд надорад. Он ?амчун ма?мўи тамсила?ое, ки дар шароит?ои муайян ва махсус имконпазиранд, ташкил меёбанд.
Аз нуктаи назари ма?сулот ду навъи он — олигополияи соф (?олис) ва тафри?ави(дифференсиали)-ро фар? мекунанд. Иштирокчиёни бозоре, ки ма?сулоти якхела исте?сол мекунанд, олигополияи соф меноманд. Нархи мол?о дар ин бозор якхела му?аррар карда мешавад (нархи семент, ма?сулоти химияв?, синтетик?).
Олигополияи тафри?ав? — шакли бозоре мебошад, ки дар он ма?сулот?ои гуногуну ?архела исте?солкардашуда ба ма?сади ягонаи иштирокчиён истифода мегардад (бозори автомобил...).
Аз ниго?и теъдоди иштирокчиён(субъект?о)-и бозор шакл?ои олигополияи билатериал?, олигопсония, д?опол? ва ?айраро низ ?удо мекунанд. Ба сифати бозори олигополияи билатериал? бозори монополистиеро тавсиф мекунанд, ки дар он якчанд фурўшанда ва харидор ширкат варзида бошанд.
Олигопсония унсури му?имтарини бозоре мебошад, ки дар он гурў?и харидорон аз ?исоби ма?дуд гардондани ?а?ми молу ма?сулоти харидашаванда, баланд бардоштани та?озо, нарх, аз даст додани ?исми фоидаи тавлидгарон со?иби фоидаи бештаре мегарданд.
Агар бозор байни ду тавлидгар та?сим шуда бошад ин хел бозорро д?ополия меноманд. Ин шакли бозор аз ниго?и тамсилаи назарияв? имконпазир буда, дар амалия ?ариб ки дида намешавад. Асосан олигополия шакли бозоре дониста мешавад, ки иштирокчиёни он аз се во?ид зиёд бошанд. Тиб?и маълумоти Вазорати савдои ИМА бозори коркарди ибтидоии ашёву масоле? байни чор ширкат?ои бузургтарини мамлакат (90% исте?соли пиво, сигор, мошин?ои ?омашўй; 64% исте?соли алюминий ва самолётсоз?) та?сим карда шудааст (5,154).
Аз сарчашма?ои гуногуни омор? бармеояд, ки ширкат?ои бузургтарин (ба монанди ?енерал Моторз...) аз 60 то 80 сад дар сади бозори автомобилро та?ти назорат ва тасарруфи худ доранд. Бо?имонда 20-40 фоиз ба зиммаи кор?она?ои хурду миёнаи бидуни монопол? рост меояд. Фаъолияти он?о дар шароити ра?обати комил сурат мегирад ва та?ти таъсири ширкат?ои фав?ул?удрат ба ра?обати шадид дучор гардида рў ба шикаст мени?анд.
Картел яке аз шакл?ои ?адимаи олигополия буда, та?ти ни-?оби «созишгароии махф?» маш?ур аст. Картел?о ?амчун шакли итти?одияи монопол? ташкил шуда, байни худ масъала?ои нарх, ?а?ми фурўши ма?сулот, та?сими бозор ва ?айраро ?аллу фасл мекунанд. Он?о дар мояи тазод ё худ гуфтушунид метавонанд ра?обатро ма?дуд гардонанд, ба ?ам ба таври махф? забон як карда, ба ворид гаштани дигар ширкат?о ба со?аи худ монеъ шаванд. Предмети ?арордод метавонад тасвиби нарх, ми?дори муайянкардашудаи мол ва воридоти он ба бозор бошад. Дар шароити созиш ?ар як фирма тиб?и са?ми ба он ?удо карда бояд ма?сулот барорад, сат?у дара?аи нархро бета?йир ниго? дорад. Дар ?олати вайрон кардани шарту шароити шартнома аз ?они-би як фирма он со?иби фоидаи баланди монопол? мегардад. Дар аснои вайрон кардани шартнома аз ?ониби умум та?озо ба дара?ае мерасад, ки нархро то ба ?адди ра?обат поён мефурорад ва он?о аз фоидаи баланди монопол? ма?рум мегарданд.
Ин вайронкуни?о, созишбанди?ои махф? ва дигар чорабини?ои ?айри?онун? оиди фаъолияти як?ояи фирма?о, ташкил ва ба даст овардани фоидаи баланд тиб?и ?онунгузори?ои зиддимонопол? манъ карда мешаванд.
Фаъолияти ширкат?ои олигопол? баъзан дар чорчўбаи тамсилаи «бартар? дар нархгузор?» ан?ом дода мешавад. Хусусияти ин тамсила дар он зу?ур меёбад, ки нарх аз ?ониби сарварони ширкати асос?, ки зиёда аз 50 фоизи исте?соли молро дар дасти худ доранд, муайян карда шуда, дигарон ?омўшона ва кўр-кўрона онро дастгир? мекунанд. Фирма?ои «дуввўмдара?а», ки аз ниго?и таъминоти техникаю технолог? нисбат ба ширкат?ои фав?ул-?удрат афзалият надоранд, ?амеша аз паи баланд ё паст шудани нархи фирмаи асос? та?лидкорона рафтор мекунанд.
Назарияи нархгузории олигопол? сарнахуст аз ?ониби и?тисоддони франсуз Августин Курнопешни?од карда шудааст. Тиб?и а?идаи А. Курно ?ар як фирма ба ?амон ми?дор моле тавлид мекунад, ки он ?адди аксари фоидагириро таъмин карда тавонад. Барои ?ар як со?а эътидолии муайян ва исти?рор байни ?а?ми фурўш ва нархи мол?о ву?уд дорад. Нархи эътидол? аз теъдоди фурўшандагон вобастаг? дорад. Дар ?олати ма?зари (?узур доштани) як фурўшанда нархи монопол? ба ву?уд меояд. Баробари зиёд гаштани шумораи фурўшандагон тамоюли поёнравии нархи эътидол?, то ?олати ба хатти инти?оии харо?от расидан ?ис карда мешавад.
Э?тимолияти баландшавии эътидолии ра?обати олигопол? дар ?олати ?арч? бештар зиёд гаштани шумораи фурўшандагон назаррас мебошад. Мувофи?и а?идаи и?тисоддони амрико Э. Чемберлин, ?амаи молисте?солкунандагон ба ?ам ало?аманд мебошанд. Дар ?олати дар бозор кам будани теъдоди фурўшандагон ва мав?уд будани фа?ат мол?ои стандарт? олигополистон амалиёт?ои но?оро, ки ба вайрон шудани вазъи умумии бозор оварда мерасонад, истифода намекунанд. Аз ин ?о хулоса бармеояд, ки ?ар як иштирокчии бозори олигопол? перомуни як ма?сад — ба дастоварии фоидаи баланди монопол? фаъолият ба сар мебарад. Охирон, бидуни созиши ни?он низ ташкил мегардад. Байни олигополистон муносибат?ои ?албак? ?ой надорад. Ин таълимот дар адабиёти и?тисодии м?осир ?амчун таълимоти бошууронаи инти?ои параллел? маълуму маш?ур гардидааст1 (12, 128).
Дар доираи ?авзаи ра?обати олигопол? барои исти?рор ва м?озин ниго? доштани «интизом» дар со?а ё худ паст кардани нарх?о услуби "?оидаи нарангушт" риоя карда мешавад. Дар ин ?олат ?амаи фирма?о дар асоси услуби нархму?арраркунии ягона — «харо?от ?амъи фоида» амал мекунанд. Ин тамсилаи нарх-гузор? ?ангоми та?сим намудани бозор?о аз ?ониби тавлидгарони бузург ё худ олигополистони сарвар (лидер) истифода карда мешавад.
Тамсилаи мазкур, асосан бо раванди бана?шаги-рии исте?соли ма?сулот ва фоида ало?аманд мебошад. Нарх ба ма?сулоти исте?солкардашуда дар асоси услуби — харо?оти миёна ?амъи фоида дар ифодаи фоиз нисбат ба харо?оти миёна муайян карда мешавад.
Фирма?о ба ин услуб такя намуда, исте?соли миёнаи ма?сулотро дар асоси истифодаи 70-80 фоизи и?тидори пурраи исте?сол? ба на?ша мегиранд. «Плюс» (?амъ), ё худ изофапул?, ?амчун фоидаи и?тисодии ?адди а?ал ба ифодаи фоиз, вобаста ба ?адди нормаи миёнаи фоидаи дар тўли 10 соли охир ташкилшуда, ба на?ша гирифта мешавад. Формулаи «харо?от плюс» ме?вари нархгузории стандартиро ташкил меди?ад, ки вобаста ба вазъу талаби бозор, нарх дар гирду атрофи он давр мезанад бо харо?оти якхелаи миёна, бо таври автомат? метавонанд нарх?оро бо ?ам баробар кунанд ва фоидаи худро ба ?адди аксар афзун гардонанд (5,162).
Нархму?арраркунии якхела аз ?ониби олигополистон метавонад ба фаъолияти исте?солкунандагон ва ?а?му меъёри талаботи истеъмолгарон таъсири манф? расонад. Дар ?олати му?аррар кардани нарх?ои ?архела барои харидорони гуногун табъизи нарх? ба миён меояд. Одатан, чунин гурў?и табъизи нархиро фар? мекунанд:
1. Табъиз(дискриминатсия)-и фард? — нарх аз ?ониби фурўшанда вобаста ба сат? ва дара?аи даромад таъсис дода мешавад. Барои сарватмандон одатан нарх?ои баланд, барои бенавою бечорагон, нисбатан нарх?ои пасттар гузошта мешаванд. Баъзан барои аз худ дур накардани мизо?он, ба таври рўпўш молу ма?сулот бо нарх?ои пасттар фурўхта мешавад;
2. Табъизи гурў??. Нарх?о бо тадри? фа?ат дар бозори ра?ибон паст карда мешаванд. Паст кардани нарх на ба ма?сади ба даст овардани фоида, балки ?олибият бар ра?иби худ, аз бозор дур сохтан, тобеъ гардондан ва нест кардани он истифода карда мешавад.
3. Табъизи ма?сулот? дар ?олати аз ?ониби фирма?о гузоштани нарх?ои гуногун ба ма?сулот?ои якхела ба миён меояд. Ин бо воситаи васеъ истифода кардани там?а?ои савдо, хусусан там?а?ои маълумтарини савдою саноат? (ч? худию ч? ?ори??) ва ба он?о гузоштани нарх?ои хеле ?ам баланд ба ро? монда мешавад. Он дар асоси принсипи «ма?бур намо барои этикетка пул ди?анд» амал мекунад.
Монопсония яке аз шакл?ои ра?обати монополист? мебошад. Монопсония (монополияи харид, ин?исори хар? — monopsony) дар маънои «як харидор» фа?мида мешавад.
?ангоми та?лили шакли бозори монопол? ё худ олигопол? бештар сухан оиди фурўшанда мерафт, аз ин ?и?ат он?оро ?амчун «ин?исори фурўш» эътироф мекунанд. Дар он ?о махсусан шумораи зиёди истеъмолгарон низ ?отиррасон карда шуда буд. Аз ин ?и?ат бозори ра-?обати нокомил ?амчун ягонагии бозори «ин?исори фурўш» ва «ин?исори харид», яъне кулли бозор?ои монопол?, олигопол? ва монопсон? сурат мегирад.
Агар дар бозор, як ё якчанд истеъмолкунанда ?узур дошта бошанд ва шумораи тавлидгарон бешумор бо?? мемонад, дар ин ?олат шакли бозори монопсон? дида мешавад.
Вазни ?иёсии ?ар як тавлидгар ва таъсири он ба ?удрати истеъмолгар дар ин шакли бозор начандон бузург аст. Истеъмолгар (ягон муассиса, ташкилот, кор?она...) талаботи худро аз ?и-соби якчанд тавлидгарон ?онеъ мегардонад. Вай нархи мол?ои истеъмолкунандагони худро муайян мекунад ва ?а?ми онро чунон инти?об мекунад, ки манфиати онро ?онеъ гардонад.
Дар ин бозор исте?солкунанда ба сифати пассив ва истеъмолгар ба сифати фаъол баромад мекунанд.
Дара?а ва ?а?ми талаби исте?солкунанда та?ти нуфуси истеъмолгарон ?арор дорад. Охирон, ?а?ми нархи молро муайян намуда, тавлидгаронро ма?бур месозанд, ки фа?ат тиб?и ?о?иш ва дар?ости он?о мол?ояшонро пешкаш намоянд.
Ин шакли бозор ?амчун сохтори дуввўмдара?аи бозор сурат мегирад. Масалан, бозори омил?ои исте?солот ё худ бозори фармоиши давлат? ба бизнес оиди исте?соли яро?, асли?а, самолёт, танк, автомат, пушка ва ?айра. Дар ин ?олат давлат ё худ бизнес кўшиш ба хар? меди?анд, ки барояшон то ?адди имкон фармоиш кам шуда, восита?ои молию пул? сарфа карда шаванд. Ин ?араён аз ?ониби монополия, олигополия ва монопсония бештар ба зиддият дучор мегардад. Барои амал? гаштани ма?сад ва мароми худ гурў??ои ало?идаи монополия ва монопсония ба ?ам як шуда, ба он истодагар? (монеъгар?) мекунанд.
Монопсония баъзан ба сифати миёнаравон иштирок карда, мол?ои тавлидгардидаро бо нарх?ои арзон харид карда, он?оро бо нарх?ои баланд ба истеъмолгарон мефурўшанд. Ба ин сифат бештар биржа?ои мол? маш?ул буда, ба ивази адои хизмат фоизи муайян ба даст меоранд.
Дар он ?ое, ки монопсония ?укмрон аст, ?о? но?о?, ба он ?увваи дигар, ?увваи му?овиматкунанда бар зидди он ташаккул меёбад. Масалан, бар зидди шакли монопсонии фирма?ои ти?орат? — исте?солкунандагони монополист?; бар зидди истеъмолгари монопсон? — монополия ё худ давлат дар шакли густариши итти?одияи саноат?;… монопсония дар бозори ме?нат — иттифо?и касаба ва ?айра истодагир? менамояд.
Дар айни ?ол монополист — истеъмолгар бар зидди монополист — исте?солкунанда оиди таснифи нарх, ?а?м ва ми?ёси ма?сулот ва ?айра истодагир? карда метавонад.
Просмотр: 3217
Музыка способна оказывать известное воздействие на этическую сторону души; и раз музыка обладает такими свойствами, то, очевидно, она должна быть включена в число предметов воспитания молодежи.
© 2020 DURAHSHON.TJ. All rights reserved