Дата: 2014-03-08
На?ша
Аср?ои XIX, XX ва ибтидои асри XXI давра?ои хеле мураккабу пурталотум, пуртаззод буда, ч? дар ?аб?аи илму фар?анг ва ч? дар со?а?ои гуногуни ?аёти ?амъият? дигаргуни?ои бузург ва куллие ба ву?уд омаданд. Ин ?ама та?аввулоти назарраси таърих? ба тафаккури ?амъиятии он замон?о таъсири калон гузошта, а?идаву таълимот ва мактабу равия?ои нави фалсаф? пайдо гаштанд.
Нимаи дуюми асри XIX о?ози давраи ?айриклассикии фалсафа аст, ки аз ?и?ати равишу мактаб?ои фалсаф? хеле гуногуну мухталиф, инъикоскунандаи комёби?ои илм, тара??иёти модд? ва маънавии он давра мебошад.
Аз ?умлаи баъзе таълимот ва намояндагонашон ин?оанд: мактаби фалсафии ирратсионализм (А.Шопен?ауэр), фалсафаи ?аёт (С.Къеркегор, Ф.Нитше, А.Бергсон), позитивизм ва неопозитивизм (О.Конт, Б.Рассел, Л.Витенштейн), фалсафаи ву?уд – экзистенсиализм (М.Хайдегер., К.Ясперс, Ж.П.Сартр), марксизм ва неомарксизм (К.Маркс, Ф.Энгельс, Г.В.Плеханов, В.И.Ленин, Г.Маркузе, В.Райх, Хабермас), прагматизм (Ч.Пирс, У.?еймс,?.Дю?), инсоншиносии фалсаф? (М.Шелер, П.Тейяр де Шарден), падидашинос? – феноменология (Э.Гуссерл), структурализм (К.Леви Строс), ратсионализми инти?од? (К.Поппер).
Он?оро асосан ба ду равия ?удо намудан мумкин аст, яке равияи ирратсионалист? – а?лнобовар?, дигаре ратсионалист?.
Фалсафаи баъдиклассикии Аврупо бо фалсафаи а?лнобовари (иратсионализм)-и Артур Шопэн?ауэр (1788-1860) о?оз ёфтааст. А?лнобовар? равияи фалсаф? аст, ки хилофи ратсионализм мебошад. Он на тан?о а?лро ?амчун омили асос? ва ?алкунанда дар маърифат инкор мекунад, балки амалу рафтори одамон, ?араёни таърих, ташаккули ?а?онбиниро низ ноо?илона ?исобида, баръакс дар ин амр на?ши ?ариза, гумон, имону эъти?од, фаросатро асос? мешуморад. Шопен?ауэр ба му?обили а?лгароёни ифрот? бархоста, иродаро ба ?ойго?и а?л нишонда, онро асоси ?аст? эълон кардааст.
Асари маъруфтарини ? «?а?он ?амчун ирода ва тасаввур» мебошад. Назарияи фалсафии Шопен?ауэр асосан зидди моддагаро? буда, ба худшиносии ботин? – рефлективии инсон асос меёбад. Ба а?идаи ? шинохти ?аст? ва мовароуттабииро мо бояд аз чизе шур?ъ кунем, ки онро муста?иман ва ?узуран дарк мекунем, яъне аз нафси худамон. Агар тавонистем, табиати ни?оии зе?нии худро кашф кунем, шояд кашфи ?а?они хори?ро низ аз ин тари? ба даст оварем. Шуур фа?ат дар сат?и зо?ирии зе?ни мо ?арор дорад, мо аз дарун - ботини зе?н хабар надорем, ?амчунон ки аз курраи замин фа?ат ?ишри зо?ири онро мебинем.
Сёрен Къеркегор (1813-1855) яке аз намояндагони фалсафаи ?аёт мебошад. Таълимоти Сёрен яке аз к?шиш?ои коркарди фалсафаи инсонгаро? мебошад. Вай ба инсон чун ма?суд ва маънии та?аввули ?а?он муносибат намуда, файласуфони пешина, ?абл аз ?ама Гегелро барои муносибати ни?оят та?рид? ба инсон тан?ид намудааст. Файласуфон, мегуфт Сёрен, болотар аз ?ама куллиёт, р??, модда, Худо, рушд, ?а?и?атро ме??яд ва бо ?амин усул?ои умум? мек?шанд инсони во?еиро ба ?астии берун аз фардияти ? тобеъ кунанд. Инсон беба?о ва олима?ом аст, вале ? дар ин олами нопайдоканор тани тан?о ва бечора аст. Ин тан?о? ва бечорагии инсон дар фалсафаи ? бо дохил гардидани Худо ?уброн мешавад.
Фридрих Нитше (1844-1904) яке аз дигар намояндагони маъруфи фалсафаи ?аёт ва ирратсионализм аст. Нитше дар масъалаи маърифат пайрави Шопен?ауэр мебошад. Вай низ ирода ба ?удратталабиро асоси ?астии олам мешуморид. Маъруфтарин осори фалсафии ? «Чунин гуфт Зардушт», «Иродаи р?й ба ?удрат». «Фарос?и Худо ва шайтон» мебошанд. Дар афкори Нитше таъсири фалсафаи зардуштия мушо?ида мешавад.
?ояи ни?оии ? «абармард» (супермен) мебошад, ки ни?ояти ?адаф ва ма?садаш касби ирода ба ?удрат аст. Тан?иди Нитше аз фалсафа ва хосатан аз дини масе?? ва ахло?и он вобаста ба р??ияи таълимоти ахло?ии ?ст. Вай ахло?и масе?иятро ахло?и ?уломон ме?исобад. Аммо ? баръакси лаззатгароён (гедонист?о) ва эпикуриён дар ахло? мухолифи ?аргуна асли ахло?иёт аст, ки инсонро ба нарм? ва нозпарвар? одат мекунонад. Ахло?и нитшеан? мушкилписанд аст ва мисли спарта?ои рум? ба риёзатталаб? устувор мебошад. Вай ма?сади ?аст? ва фалсафаро дар зу?ури абармард мебинад. Аммо мавриди хилофи гуманизми вай он аст, ки ? ин даъвати худро тан?о ба гур??и ма?дуди ашроф, ки лозимаи ?укмрон? аз болои аксарияти нолои?ро доранд, нигаронидааст.
2.Позитивизм ва фалсафаи марксизм
Позитивизм (кал. лот.- мусбат) ?араёни фалсафиест, ки сол?ои 30-юми асри XIX дар Фаронса ташаккул ёфта, берун аз он па?н гаштааст. Дар маркази ди??ати позитивистон масъалаи муносибати фалсафа ва илм ?арор дошт. Тиб?и таълимоти он?о дониши мусбии равшан оид ба во?еият ?амчун натои?и илм?ои махсус, ё таркиби та?лили он?о метавон ба даст овард.
Фалсафа чун илми ало?ида муддаъ? ба та??и?и со?аи махсуси во?еият, ?а??у ?у?у?и мав?удият надорад. Бино ба а?идаи позитивистон вазифаи илм он нест, ки мо?ият ва сабаби ашё - чиз?о ва ?аводиси во?еиро ошкор намояд, балки вазифаи асосии вай ин ки робитаи ?одиса?ои гуногунро дар заминаи маф?ум?ои умум? дарёбад. Илм бояд, на ба саволи «барои ч??», балки ба саволи «ч? тавр?» ?авоб ди?ад.
Асосгузори позитивизм файласуф ва ?омеашиноси фаронсав? Огюст Конт (1798-1857) буд. О.Конт дар асари худ «Давраи фалсафаи мусбат» менависад, ки инсоният дар сайри таърихии маънавии худ се давраро аз сар гузаронидааст: якум давраи тафаккури дин?, дуюм метафизик? ва сеюм тафаккури илм?. Хусусияти давраи аввал иборат аз инъикоси ?одиса?ои табиат ва вобаста кардани он?о ба иродаи фа?уттаби? мебошад. Хусусияти давраи дуюм ?усту??и мо?ияти мутла?и ашё ва ?ав?ари ?аст? мебошад. Дар давраи сеюм инсоният табиат ва ?одиса?ои онро бо худи табиат ва падида?ои дигари он шар?у эзо? мекунад.
Марксизм яке аз мактаб?оест, ки аз дохили фалсафаи классикии олмон баромадааст. Асосгузорони он Карл Маркс (1818-1883) ва Фридрих Энгелс (1820-1895) буданд.
Сарчашма?ои асосии назарияи марксизм пеш аз ?ама материализми Фейербах, диалектикаи ?егел, таълимоти сотсиалистони хаёлии франсав?: Сен-Симон, Фуре, Оуэн ва и?тисоди сиёсии англис Адам Смит ва Давид Риккардо мебошанд. Му?имтарин осори фалсафии Маркс ва Энгелс «Мафкураи олмон?», «?ашшо?ии фалсафа», «Дастнависи и?тисод? - фалсаф?», «Оид ба тан?иди фалсафаи ?у?у?и ?егел?», «Капитал» (Сармоя), «Людвиг Фейербах ва хотимаи фалсафаи классикии олмон?», «Диалектикаи табиат», «Анти-Дюринг», «Пайдоиши оила, моликияти хусус? ва давлат» мебошанд.
Маркс дар «Тезис?о оид ба Фейербах» мав?еи худро нисбат ба материализми гузашта муайян намуда, фар?и материализми диалектикию таърихиро аз метариализми томарксист? нишон додааст. Маркс вазифаи асосии фалсафаи худро дар дигаргунсозии олам мебинад ва ? мег?яд: «Файласуфон (соби?) тан?о дар шакл?ои гуногун оламро эзо? медоданд (маънидод мекарданд), аммо ?а?и?ати амр дар он аст, ки вайро дигаргун бояд кард».
?ав?ари таълимоти фалсафии марксизмро ом?зиши ?онунияти диалектикии такомули таърих, боварии хушбинона ба детерминизми ?абрии таърих, яъне ?онунияти та?йирнопазир ва ?атмии рушди таърих ба самти муайян ташкил мекунад, ки он вобаста аз сат?и ?астии моддии ?омеа: ?увва?о, восита?о ва муносибат?ои исте?сол? мебошад. Асоси амалии марксизм бошад, таълимоти сиёсию и?тимоии ?ст, ки ба пояи назарияи ин?илоби и?тимо? - синф? устувор аст.
3.Прагматизм ва экзистенсиализм
Прагматизм (кал.юнон? прагма - кор, амал) ё фалсафаи амал дар Амрико ба ву?уд омада, асосгузорони он Вилям ?еймс ва ?он Дю?(1842-1910) мебошанд. Тиб?и ин таълимот асоси ?а?и?ат на мувофи?ати он бо во?еияти объектив?, балки муфид ва фоидаовар будани он аст. Ин фалсафаи манфиат??? дар во?еъ инъикоси р??ияи мардуми сармоядори Амрико мебошад. Дар ин таълимот муфид будан албатта маънии васеъ дорад, яъне ?ар ч? дар зиндагии мо ба маънои васеи он муфид бошад, ?а?и?ат аст.
Дар ?а?оншинос? прагматист?о ба назарияи такомули доимии олам такя доранд.
Экзистенсиализм (кал.лот. – экзистен - ву?уд) ба маънии фалсафаи ву?уд? аст. Асоси ин мактабро му?аддамияти ву?уд бар мо?ият, озод? ва фардият ташкил мекунад.
Ин таълимот аз навъи фалсафаи инсонгаро? мебошад. Дар он ?астишинос? аз инсоншинос? о?оз меёбад. Масъала?ое, ки дар бораи му?аддамии ву?уд бар мо?ият гуфта мешавад, вобаста ба инсон аст. Фаъолият?ои инсон, фикр кардани вай ?ама бунёд бар як асл доранд, ки он мав?удияти мав?уде ?аст, ки аз ву?уди худ ого? аст. Бинобар ин одам? му?аддам, ибтидо аст ва он го? мо?ияташро худаш э?од мекунад. Сохта шудани одам? дар зимни мубориза ва та?аммули сахт? ва маша??ат ба дасти худ сурат мегирад. Инсон бар хилофи махлу?оти дигар ?амеша дар ?оли шудан аст. «Ман» ибтидои мав?уд аст ва то «Ман» набошад, фикр кардан во?е? намегардад. Бинобар ин ву?уд, яъне (Ман) му?аддам бар ?ар гуна фаъолияте аст ва ин мо?ияти инсон аст, ки бар ву?уд асос менамояд.
Таълимоти экзистенсиал? инсонро озод мепиндорад. Фард дар миёни чиз?ои дигар шахсияти худро аз даст намеди?ад ва низ фард аз ?астии хештан ого? аст. Вай нисбат ба таъйини мо?ияти худ тасмим мегирад. Ба туфайли ин одам? аз озодии мутла? бархурдор аст ва баробар бо ин озод? масъулият низ ву?уд дорад.
Одамияти инсон он го? ма?фуз мемонад, ки фардияти худро аз даст нади?ад. Инсон мав?уди ?аст? ва ?узъе аз ?астии ин ?а?он аст. Вай исти?лол ва фардияти худро дар ?омеа аз даст намеди?ад.
4.Фалсафаи рус ва то?ик аз нимаи дуюми асри XIX то ибтидои асри XXI
Давраи пайдоиши фалсафа ба маънои имр?заи он дар Руссия ба ибтидои асри XIX тааллу? дорад. Дар ин давра дар Москва ма?фил?ои фалсаф? ба ву?уд меоянд, ки дар он мутафаккироне чун Н.Ф.Одевский, П.Я. Чаадаев иштирок доштанд. ?амчунин дар ин давра як мубо?исаи ?арбгароён ва славянд?ст?о (славянофил?о - А.С.Хомяков, И.В.Киреевский, К.С. ва И.С.Аксаков?о) ав? мегирад. Як гур?? мутафаккирони рус Н.В.Станкевич, М.А.Бакунин, В.Г.Белинский ба ом?зиш ва татби?и фалсафаи гегел? ба шароити Руссия камар баста буданд.
Дар ин давра А.И.Герцен ва дар зери таъсири позитивизм ва марксизм як гур??и демократ?ои сиёс?-ин?илоб? чун Н.Г.Чернишевский, П.Л.Лавров, Н.К.Михайловский ба майдон омаданд.
Ибтидои асри XX бо зу?ури фалсафаи муназзам, системанок фар? мекунад. Рус?о бар риояи фалсафаи классик? наздик шуда, му?имтарин мавз?ъ?ои метафизик?: маърифатшинос?, инсоншинос? ва зебоиписандиро мавриди тад?и? ?арор доданд. Дар ин самт са?ми Вл.Соловев ва М.Ф.Федоров бузург аст. Дар ин аср ?амчунин фалсафаи дин?, экзистенсиалист?, навкантчиг? ва ?айра равна? доштанд.
Хизмати В.И.Вернадский ва И.И.Мечников дар коркарди баъзе масъала?ои позитивизм ва алалхусус, ма?ула?ои биосфера ва ноосфера хеле калон аст. Дар ?амаи давраи асри XX яке аз равиш?ои асосии фалсафаи Руссия пайрав? аз марксизм (Г.В.Плеханов, А.А.Богданов, В.И.Ленин ва дигарон) буд. Баъд аз ин?илоб дар Руссия марксизм фалсафаи якка?оким гашта, он асосан ба тафсиру шар?и марксизм шу?л меварзид. Бо ву?уди ин дар он давра бисёр масъала?ои наву тозаи назарияв? гузошта шуданд ва фалсафа ма?оми хеле баландеро дар доираи илм?о иш?ол карда буд.
Охирин намояндаи фалсафаи классики то?ик дар охири асри XIX А?мад Махдуми Дониш буд. Аз маъруфтарин осори ? «Наводир-ул-ва?оеъ» ва «На?з-ул-адён» мебошад. Дониш аввалин мутафаккири маорифпарвар ва исло?отч? (реформатор)-и шуури миллию маз?абии мардуми Осиёи Марказ?, хосатан аморати Бухоро буд. Доираи масъала?ои фалсафии А?мади Донишро пеш аз ?ама мавз?и до?и он р?з - ?усту??и ро??ои берун кашидани мардум аз а?ибмондаг? ва ?а?олат, ташкил меди?ад.
Давраи баъдии рушди фалсафа дар То?икистон ба замони ш?рав? рост меояд. Ташаккули фалсафаи муосир дар То?икистон аз сол?ои 40-50 о?оз гардида буд. Аввалин симои намоёни фалсафаи то?ик Ба?оваддинов А.М. (1911-1970) мебошад. Аз осори бунёдии фалсафии ? «Очерк?ои таърихи фалсафаи то?ик» аст, ки дар он пайдоиш, та?аввул ва такомул, бархурд?ои мафкуравии равиш?о ва мактаб?ои гуногун ва намояндагони бузурги он тад?и? шудааст. Му?имтарин со?а?ои илм?ои фалсаф?, ки дар сол?ои 60-80-?ми асри XX мавриди тад?и? ?арор гирифтаанд, таърихи фалсафа ва манти? ма?суб меёфт.
Нимаи дуюми асри XX як ?атор тад?и?от?ои ?олибе доир ба масъала?ои фалсафаи табиатшиносии муосир аз ?ониби донишмандон С.Умаров, М.Осим?, А.Турсунов, С.Б.Морочник ан?ом дода шуданд.
Дар ин сол?о ?амчунин ами?тар ом?хтани таърихи фалсафаи то?ик, равия ва мактаб?ои он, аз ?умла, тасаввуф, машшоия, исмоилия калом, ишро?ия ?амчунин проблема?ои гуногун ва мубрами фалсафа онтология, гносеология, инсоншинос?, ахло?, эстетика, исломшинос?, диншинос?, ?омеашинос?, фалсафаи и?тимо? сурат гирифт.
Файласуфони намоёни нимаи дуюми асри XX ва о?ози асри XXI -?ми то?ик А.М.Ба?оваддинов М.Осим?, А.Турсунов, М.Диноршоев, Х.Додхудоев мебошанд. Хусусан, асар?ои Акбар Турсунов доир ба фалсафаи фар?анги а?ам ва фалсафаи кай?он беназир аст.
Просмотр: 14431
Музыка способна оказывать известное воздействие на этическую сторону души; и раз музыка обладает такими свойствами, то, очевидно, она должна быть включена в число предметов воспитания молодежи.
© 2020 DURAHSHON.TJ. All rights reserved