Дата: 2016-02-25
На?ша:
1. Ареал. Мафхум дар бораи ареалхо. Типи ареалхо.
2. Тарзи сокиншавии организмхо. Космополитхо. Эндемикхо. Реликтхо.
3. Таълимоти Н.И.Вавилов дар бораи марказхои пайдоиши растанихои мадан?.
Хар як категорияи систематик? (?инс, авлод, оила ва щ.) на фа?ат бо хусусиятхои морфолог? ва тарзи хаёти организмхои ба таркиби ? дохилшаванда хос аст, балки бо нохияи пахншавии муайян-ареал хам. Дар доираи ареал ?инс бо ?ойхои зисти ба ? хос пахн шуданаш мумкин аст. Ягон ?инс дар майдони ареали худ фарши яклухт хосил намекунад. ?итъа?о мав?уд, ки вай бисёр ва баръакс комёб ё тамоман нест. Бо ву?уди он мо як ареалро яклухт, дигарашро кандашуда ё дизъюнктив? меномем. Ареалхои яклухт онхо, ки хамаи ?итъахояш барои фардхои ?инси ин ареалро ишщолкунанда дастрас мебошад, яъне гузаштани ?инс аз як ?итъа ба дигар бо ёрии омилхои табии хозиразамонаи сокиншав? и?ро мешавад ва ин гузаштан характери ногахон? надорад ва мав?удияти ?инс дар ?итъахои гуногуни ареал таъминшуда мебошад. Дигар хел г?ем дар дохили ареали яклухт монеахои гузаштанашаванда ву?уд надорад, ки вайро ба ?итъхои алохида та?сим кунад. Дар он холатхо, ки гузаштани ?инс аз як ?итъа ба дигар бо ёри омилхои табии хозиразамона имконнопазир аст, яъне байни ?исмхои алохидаи ареал монеахои гузаштанашаванда мав?уд бошад ареалхои кандашуда ё дизъюнктив? мебошанд.
Дар кандашавии ареалхо ?итъахои алохидаи ?удошуда бо фардхои як намуд маскун шуданаш мумкин дар ин холат кандашавии якхела гомоген? мебошад. Ин ?итъахо бо зер?инсхои гуногуни як намуд, бо намудхои гуногуни як авлод, бо авлодхои як оила маскун шуданаш мумкин, дар ин холат кандашав? хархела гетроген? мебошад. Гетероген? чи ?адар баланд бошад, кандашав? ?адимтар мебошад, яъне кандашав? ?инс? аз зер?инс? ?адимтар мебошад. Кандашавии гомогении ареал аз кандашавии гетроген? ?авонтар, чунки дар шароити якхела барои пайдоиши кандашавии гетроге? нисбат ба гомоген? ва?ти зиёд лозим. Кандашавии ?инси нисбати зер?инс? ?адимтар.
Сархади ареалхо харакатнок (транзит?), прогрессив (васешаванда) ё регрессив? (хурдшаванда) ва статив? шуданаш мумкин аст.
Типи якуми ?удуд, ва?те,ки ?инс ?оло то ?удуди табии ареал нараидааст мушо?ида мешавад; дуюм ва?то,ки дар зери таъсири ягон омил ареал ихтисор мешавад. ?удуди статив? (доим?) дар он ?олат мав?уд мешавад, ки агар ?инс ба ?удуди табии ареали худ мерасд. Мав?еи он?о дар ин ?олат?о бо сабаб?ои гуногун муайян мешавад. ?удуд эдафик шуданаш мумкин, агар берун аз доираи ин ?удуд?о барои мв?удияти ?инс шароити эдаф? мусоид ву?уд надорад; конкурент?, ва?то,ки ?инс доира мерасад,ки дар он бо ?инси наздик ва конкурент дучор шуда, дар ро?и маскуншав? боз дошта мешавад; он?о и?лим? шуда метавонанд, ва?то, ки берун аз ареал шароити и?лим барои зисти ?инс номусоид мебошад; импедит- гузаштанашаванда, ва?то, ки ?инс то ?удуде мерасад, ки механик? аз он берун гузашта наметавонанд. ?удуди ареал ?аракатнок шудунаш мумкин, агар он?о ?ар сол васеъ ё танг шавад. ?аракати ?удуд вобаста аз тащирёбии шароити мав?уд? дар канори ареал. Масалан, камшав? ё зиёдшавии об?ои к?л?ои Осиёи Марказ? ва ?азо?истон ба ?аракати сар?ади ?ануб? ареал?ои паранда?ои лонасоз меорад,ки як ба шимол, як ба ?ануб ?ой иваз мекунад.
Андозаи ареалхо гуногун шуданаш мумкин. Хатто байни ареалхои категорияи таксономии асос? (?инс) хеле васеъ (космополитхо) ва тамоман хурд (эндемик?) мав?уд.
Калимаи «космополит» маънои «дар тамоми ?ахон пахншуда» дорад. Барои организмхои хушк? ?ро ба ?инсхои дар У?ёнуси ?ахон? бошанда буда, мансуб донистан мумкин аст. Аммо космополитхои ха?и??, яъне намудхое, ки дар тамоми ба хаёт лои? аз Арктика то Антарктида пахншуда, на дар байни хушкигард, на дар байни бахр? ву?уд надорад. Дар бораи космополитхо сухан рондан, мо дар назар дорем, ки онхо дар доираи ареали хеле васеъ вомех?ранд ва ба доираи калони ?ои зист рост меояд. Бинобар ин ?ои зисти ?инс ч? ?адар васеъ бошад, ареали ? хамон ?адар космополит? мешавад.
Баъзе бошандахои обхавзхои дохил?-дарёхо ва к?лхои обашон ширин космополитхо мебошанд-?инсхои редестхо, тайласак, (ряска) аз растанихои наздисохил?-?амиш (най). Аз хайвоноти бахр?-делфини (омузи) хокистар?, кит(дароздаст, касатка) ва щ. Аз намудхои р?изамин? космополитхо кам.
Ареалхои космополит? бузург-шун?ор(скопо), лочин-сапсам ва зощи сиёх доранд. Дар байни растанихои бегона ва хокр?ба, инчунин байни хайвонхои хамрохи инсон (сиантропхо) космополитхо хеле зиёданд. Дар пахншавии ин растанихо ва хайвонот аз як мамлакат ба дигар роли инсон махсусан калон аст. Хамин хел каломуши хокистар? ва сиёх, муши хонаг?, ?о?уи (одуванчик) одд?, яруткаи сахро?, ?ащ-?ащ (пастушая сумка) ва дигар намудхои растанихо ва хайвонхо. Аз хашаротхо канаи к?рпа, нонх?раки зард, пашшаи хонаг? ва як ?атор дигар намудхо, ки дар хонаи инсон бошанда мебошад, ареали космополит? доранд. Он?о бегона, рудерал? (хокр?ба) ё сиантроп? шудаанд ва инсон па?ншавии космополитии он?оро таъмин кард.
Эндемикхо. Реликтхо.
Истило??ои нимкосмополит?о (полукосмополит-семикосмополит), ки хеле васеъ па?н шуда, лекин ?ама?оя не ва тропикополит?о (?инс?ои панотропик?, бошанда?ои об?ои тропик? ё тропики хушк? тамоми ?а?он), чун истило?и космополит номуайян аст.
Пешниход барои намудхои хеле васеъ пахншуда, аммо хама?оя не ишора кардани чун нимкосмополитхо (семикосмополтхо) ва тропикополитхо (шакл?ои панотропик?, бошанда?ои об?ои тропик? ё тропики хушк? тамоми ?а?он) чун истилохи космополит? номуайян аст. Бинобар ин намудхое, ки 1/4 хиссаи сатхи хушкиро ё 1/4 хиссаи акваторияи У?ёнуси ?а?онро нуфуз дорад., шартан космополит? номидан мумкин аст.
Истилохе, ки барои намудхои ареали хурд дошта истифода мебаранд, хамин хел номуайян аст. Онхоро намудхои эндемик? меноманд, ки аз доираи ягон нохияи таби? берун намебароянд ва аз хамсояхо ?удо карда шудааст. Номуайян? ин истилох дар он аст, ки андозаи ?аламрав ё акватория, ки нисбати истилохи «эндемик» истифода шуданаш мумкин аст, хеле номуайян. Щайр аз он дар маълумотхои дар бораи фауна ва флораи вохидхои маъмур?, ки бо хамсоя худуди таби? надорад, сухан меронанд. Масалан, ?инс?ои эндемик? вилояти Москав, ?ум?урии То?икистон ва щ.
Баъзан майдони ареалхо хеле хурд. Масалан, дар к?л?ои Байкал ва Танганика ?инс?ои хеле зиёди эндем?о мав?уд. К??и Мущул эндем?о дорад. Дар Замин нохияхо мав?уд, ки барои онхо эндемизими ?инс? махсусан хос аст. Инхо ?уллахои к?ххо, ки аз хамвор? ё дигар ?уллахо сахт ?удо мешаванд; ?азирахо, ки дар гузашта ?исми континент буданд, дар хозира аз хушк? бо об ?удо карда шудааст.
Эндемхо синну соли гуногун доштанашон мумкин, ?адима ва ?авон. Ба эндемхои ?адима ?инсхоро дохил кардан мумкин, ки дар гузашта ареали васеъ доштанд, баъд дар нати?аи тащйирёбии шароити табии географ? (топограф?, и?лим?, эдаф?) ареали худро танг кардаанд, яъне дар ?итъаи хурд бо?? монданд. Ба эндемхои ?авон ?инсхо, зер?инсхо, популятсияхои географ? ё эколог?, ки дар ?итъахои ?авони сатхи Замин вомех?ранд дохил мекунанд. Онхо дар он мавзеъхо пайдо мешаванд, ки ягон ?инси ?адима дар шароити тащйирёфта ибтидои ?инси ?авонро медихад. Эндемхои ?адимаро палеоэндем, эндемхои ?авонро неоэндем меноманд. Палеоэндемизм-зухуроти охиста мурдани ?инс, неоэндемизм баръакс, зу?уроти ибтидои па?ншав? аст. Палеоэндемизм зу?уроти-регрессив?, неоэндемизм-прогрессив?.
Умуман во?иди ареали ?инс?о, аз ?аракатнокии ?инс валентнокии эколог? ва синни ? вобаста аст.
?аракатнокии ?инс ?ар хел шуданаш мумкин аст. Организм?ои хеле зиёди ба?р? нектон (фаъол) ва планктон (суст) мебошанд. Сини геологии ?инс ба во?иди ареал таъсири гуногун дорад. Агар дар давоми мав?удии геологии ?инс шароити зисти ? сахт иваз ёбад ареал хурд шуданаш мумкин аст. Агар дар давраи мав?удии ?инси ?адима шароити зист суст ё тамоман тащир наёбад, ариали ? васеъ мешавад.
?инсхое, ки дар му?обили шароити мав?уд? хозиразамона во?еъ бошад реликтхо меноманд. Онхо бо?имондахои замонхои гузашта мебошанд. Сабабхои реликтнок? гуногун шуданаш мумкин аст. Фар? мекунанд, реликтхои форматсион?, эдаф? ва и?лимро. ?инс на дар хамаи т?ли ареали худ реликтнок мешавад, фа?ат дар ?исми хурди он. Дар хама холатхо реликт дар шароити аз аввала фар?кунанда хаёт мебарад.
Мисоли реликтхои форматсион? шуда метавонад, дарахти якаи арча, ки дар бешаи пахнбарги булутзор вомех?рад. Ин гувохи он аст, ки дар гузашта дар ин ?о бешаи с?занбарг мав?уд буда, баъдан ба ин ?о бешаи пахнбарг дохил шуда, хукмрон шуд ва фа?ат дарахтхои алохидаи арча нигох дошта шуд. Реликт гувохи он аст, ки дар гузашта форматсияи ин ё он растанихо васеъ пахн шуда буд. Аз ин ?ост номи онхо, сини онхо ?авон ба як чанд сад сол баробар аст.
Реликтхои эдаф? (геоморфолог?) гувохи дигар хел та?симоти хушк? ва бахр, регхо ва хок ва щ. нисбат ба хозира аст. Масалан, дар об?авз?ои ш?ри дохил? мав?удии растани?ои ба?р?,чун рупия, сианкелия гуво?и он аст, ки об?авз?ои дохил? бо ба?р пайваста буданд. Гур?хи сеюми реликтхоро реликтхои и?лим? ташкил мекунанд, ки онхо гувохи шароити и?лими он замон буданд. Аз хама ?адимтарин реликтхои и?лим? реликтхои давраи неоген мебошад. ?ойхои зисти реликт? мав?уд, ки ?исматхои зиёди ?амоахои давраи неоген нигох дошта шудааст. Ба он?о мисол шуда метвонад, беша?ои Пасикавкази щарб?, дар зери ?имояи Кавказ шумораи зиёди дарахт?о ва алаф?о фа?ат дар ?амин ?о ниго? дошта шудааст. Бо?имонда?ои беша?ои давраи неоген ?анубу Шар?? Дурр мебошад. Гур?хи дуюми реликтхои и?лимиро реликтхои давраи яхбанд? ташкил мекунанд. Ин он ?инсхо, ки дар давраи зеркарда омадани пирях ба ?ануб а?иб ронда шуданд ва баъди а?ибгардии пирях дар он ?о монданд. Ин хел реликт?о дар нишеби?ои депрессияи Турщай дар ?азо?истон хеле зиёданд. Гур?хи сеюми реликтхои и?лим? вобаста аст бо давраи ч?лу биёбон? баъди яхбанд?, ки ?инсхои ксерофил? ?ануб? ташкил мекунад, ки дар байни ?амоахои намхох, бисёр ва?т шимол? бошанда мебошанд. Ин?о ?итъа?ои ч?л, ки дар нишеби?ои ?ануб?, миёни массив?ои тайгаи вилоят?ои Якутия ва Магадан ?ойгир шудааст.
Хамин тавр, мафхуми реликт?, яъне ?инси бо?имонда аз мафхуми палеоэндем пеш аз хама бо он фар? мекунад, ки ?инс на дар хамаи т?ли ареал, фа?ат дар ?исми хурди ? характери реликтиро дорад. Палеоэндем одатан реаликт мебошад, лекин вай дар ?итъаи хурди сатхи Замин бо?? мондааст. ?инси реликт ареали хеле васеъ доштанаш мумкин, лекин фа?ат дар як ё якчанд ?исми майдони махдудшудаи ин ареал реликт мебошад. Истисно карда намешавад, ки реликт дар як ва?т палеоэндем шуданаш мумкин аст. Неоэндем – ?осилаи ?авон. Бисёр ва?т ин ?атто ?инс не, зер?инс ё популятсияи ин ёон дара?а (таба?а) мебошад. Сабаби пайдоиши неоэндемизм, дар ва?ти на он ?адар ?адим (дур) тащирёбии ?олати ?аламрав ё акваторияи додашуда мебошад. Масалан, баъди он,ки ?рим аз ?аламрави дар ?ануб ва щарб ?ойгиршудаи ба?ри Сиё? ?удо шуд, дар ?рими к??и барои пайдоиши неоэндемизм- зер?инс?ои як чанд ?инс?ои растани?о ва ?айвон?о шароити мусоид пайдо шуд. Яке аз шароит?ои пайдоиши неоэндемизми ?удошавии ?итъа?ои монанд, дуюм- ?удошавии (изолятсия) популятсияи ?инси ?амсоя, ки ба ?уфтшавмонеа мебошад.
3. Таълимоти Н.И.Вавилов дар бораи марказхои пайдоиши растанихои мадан?.
Таълимот дар бораи пайдоиши растанихои мадан? аз ?ониби олимони хеле зиёд кор карда шудааст. Ба ? Ч.Дарвин ва А.Д-Кандолл хиссаи бузург гузоштанд. Лекин корхои мухимро дар ин самт генетик ва ботаник, географ Н.И.Вавилов и?ро кардааст.Н.И.Вавилов му?аррар кард, ки марказхои пайдоиши растанихои мадан? мав?уд ва хар як маркази пайдоиши ?инсхо бо тащйирёбии хеле шиддатнок тавсиф меёбад, бинобар ин навъхои зиёд ?амъ мешавад. Марказхое, ки Вавилов дар ва?ти экспедитсияхои зиёд ом?хт дар мамлакатхои к?х? ?ойгир аст, чунки хархелагии калони ?аламрав ба гуногунии навъхо мусоидат мекунанд. Мав?удии фосилаи калони баланд? ба гуногунии шароит меорад, ки барои фаъол шаклёбии фардхо зарур аст. Вавилов нишон дод, ки барои пайдоиши маркази калони инкишофи таърих? флораи мадан? зарур аст: 1) бой будани флораи махалл?, барои дохил кардан ба мадан?; 2) мав?уд? маданияти ?адимаи зироаткор?.
Вавилов мав?уди хашт маркази асос? пайдоиши растанихои мадан? бо якчанд та?сисоти дуюминдара?а му?аррар кард. Дар замони хозира дах маркази пайдоиши растанихои мадан? мав?уд: пешиосиёг?, бахримиёназамин?, эфиоп?, осиёи миёнаг?, хито?, хинд?, индонез?, мексико?, перуг?, судон?.
Дар маркази пешиосиёг? аз афташ растанихои мадан? гандуми якдонаг? Triticum топососсин ва дудонаг?. T.diccocum пайдо шуданд, ?ав ва ?авдор сар шуд, аз растанихои мадан? юнуч?аи кабуд, эспарсет, нах?ди дашт?,кишти харбуза, каду, ангур, нок, олуча, гелос, анор, ан?ир пайдо шудаанд. Маркази бахримиёназамин? ?ави рус?, защир, к?кнор, хардали сафед, зайтунро дод, аз растанихои полиз? карам, сабз? лаблабу, пиёз, сир, турб, спар?аро дод. Маркази эфиоп?-чой?увор?, канадона, дарахти кофе, гандуми сахт ва англисиро дод. Дар маркази осиёи миёнаг? гандуми мулоим ва дигар гандумхои 42хромосома, аз л?биёгихо нах?д, наск, мош, нут, зироати бангдона, хардали сарапет?, навъхои махаллии ангур, нок, зардолу, себ пайдо шудаанд. Дар маркази хито? кишти арзан, соя, мармун?ак, канатник, хурмо, зардолуи мущул?, олуи хито? ва олуболу пайдо шуд. Дар маркази хинд? навъхои зиёди зироати тропик? мадан? гардонида шудаанд: бирин?, ситрусихо, найчаи ?анд, пахтахои осиёг?, манго, бодириг ва боим?он. Дар маркази индонез? навъхои зиёди тропик? нам ва зироат дароварда шудаанд: дарахти нон, палмаи кокс?, мангустан, банан, дуриан, мурч, кардамон, дарахти ?аранфул, чормащзи мускат?. Дар маркази мексико? ?уворимакка, л?биёи одд?, ?аланфури сурх, пахтаи америко?-упланд ва махорка ба зироат дохил карда шуд. Дар маркази перуг? картошка, помидор, пахтаи миср? дарозтола, тамокуи турк? ба зироат дароварда шуд. Маркази судони щарб? нисбат ба дигар марказхо ?авон бошад, хам флораи маданиро бо бирин?и луч, дарахти нахли зайтун?, чормащзи кола ва дигар навъхо бой гардонад. Хар як аз ин марказхо ?аламрави васеъро ишщол мекард.
Просмотр: 2600
Музыка способна оказывать известное воздействие на этическую сторону души; и раз музыка обладает такими свойствами, то, очевидно, она должна быть включена в число предметов воспитания молодежи.
© 2020 DURAHSHON.TJ. All rights reserved