Дата: 2016-02-25
На?ша:
1. Таълимоти В.И.Вернадский дар бораи биосфера
2. Функсияи моддахои зинда дар биосфера-энергетик? ва мухитхосилкун?. Продутсентхо, консументхо ва редутсентхо.
3. Роли организмхо дар гардиши элементхои асос? кимиёв? дар биосфера.
Организмхое, ки дар сайёраи мо маскун ва дар ?ишри Замин ?ойгир шудаанд биосфера ном дорад. Мафхуми биосфераро соли 1875 олими австрияг? Э. Зюсс ба илм дохил кард. Илми мунтазамро дар бораи биосфера олими рус В.И.Вернадский инкишоф дод ва ба ибтидои ом?хтани геокимиёв? ? асос гузошт.
1.Биосфера-?ишри Замин, ки ма?м?аи организмхои бошандаи Замин ишщол кардааст. Ин ?ишр дарбар мегирад: 1) ?исми поёнии ?абати хаво? (атмосфера), ки тропосфера ном дорад, хаёт то баландии 10-15 км мав?уд шуда метавонад. Хаёти ором то баландии зиёда аз 20 км хам гузаштанаш мумкин аст; 2) хамаи ?абати об? (гидросфера), дар он хаёт то чу?урии калони укёнуси ?ахон зиёда аз 11 км мерасад; 3) ?исми боло? ?абати сахт (литосфера)-?ишри бодх?рдашуда, ки одатан щафс? 30-60, баъзан 100-200 м ва зиёдтар дорад. Берун аз ?ишри бодх?рдашуда хаёт дар холатхои алохида ёфт мешавад. Масалан; солхои охир дар чу?урии зиёда аз 4500 м, дар обхои нафтдор микроорганизмхо ёфт шудааст. Агар ба биосфера, ?абатхои боло? атмосфераро дохил кунем, худуди ? аз р?и самти амуд? 25-40 км-ро ташкил мекунад.
В.И.Вернадский нишон дод, ки дар зери биосфера ?абати ?инсхои тахшин? мехобад, ки щафсиаш 5-6 км. Ин ?абатро вай стратосфера номид. Стратосфераро биосфера хосил кардааст, чунки дар хосилшавии ?инсхои тахшин? организмхо роли бузургро мебозанд. Ин ?инсхо дар ?абати обии Замин-гидросфера пайдо мешаванд.Хамин тавр, офарандаи асос? стратосфера-организмхо, об, шамол мебошанд, ки баъди аз сатхи об бардошташавии ?инсхои тахшин? онхоро аз нав кор мекунанд ва ?ой иваз мекунонанд.
?абати бетанаффуси моддахои зинда, чи тавре, ки ?ро В.И.Вернадский хамин тавр номид, ?абати обро ишщол мекунад ва чун тасмаи борик ?ад-?ади худуди литосфера ва тропосфера т?л мекашад, ки хок, зери хокро бо решахои растанихо, замб?рущхо, микроорганизмхо ва хайвоноти хок? ва тропосфераи болои хокиро, ки дар он ?исми болои замин? растанихо ?ойгир аст, дарбар мегирад. Ин ?абатро В.Б.Сочава (1944) фитосфера, Е.М.Лавренко (1949) фитогеосфера номид, чунки дар он ?амъоварии асос? энергия растанихо мебошанд. Щафсии фитосфера фа?ат дар у?ёнусхо бузург ва зиёда аз 11 км, дар хушк? якчанд ё да??о метр, фа?ат дар регионхои алохида то 100-150 м мерасад. Дар литосфера ва гидросфера, инчунин дар сархади бо тропосфера организмхо хамаи сикли инкишофро и?ро мекунанд, дар тропосфера мав?удоти зинда фа?ат мува??атан ву?уд дошта метавонанд, чунки баъзе функсияхо, масалан, зиёдшави дар ин ?о и?ро намешавад.
Барои биосфера на фа?ат хозир будани моддаи зинда хос аст. Ба фикри Д.Хатчисон (1972) ? инчунин дорои се хосияти зерин аст: 1) дар он ми?дори зиёди оби моеъ мав?уд; 2) ба ? энергияи пуршиддати шуоъи офтоб меафканад; 3) дар биосфера сатхи таксимшавии байни моддахо ву?уд дорад, ки дар се фаза-сахт, моеъ ва газмонанд мав?уданд. Вобаста аз ин барои биосфера бетанаффус даврзании моддахо ва энергия хос аст, ки дар он организмхо роли фаъол мебозанд.
Хисоби ани?и ми?дори моддахои зинда дар биосфера набошад хам андозаи тахминии ? маълум аст. Биомассаи растанихо аз биомассаи хайвонот хеле зиёд ва аз р?и як маълумотхо 1019г., дигархо -1019-1021г, биомассаи хайвонот бошад, аз р?и як маълумотхо 1016г., дигархо аз биомассаи растанихо 4-5 дара?а кам аст.
Аз р?и ?исоб?ои И.А.Суетова (1974) ?амаи моддаи зиндаи хушк? 6,4•1018г,моддаи зиндаи у?ёнус 29,9* 10 гр. ?амин тавр биомассаи у?ёнус аз биомассаи хушк? тахминан ба се дара?а кам аст. Аз р?и ?исоб?ои И.А.Суетова дар хушк? биомассаи растани?о 6,4•1018г, биомасаи ?айвон?о 0,006• 1018г, дар у?ёнус?о бошд биомасаи растани?о 1,1*1015гр, биомассаи ?айвон?о28,8*1015гр. ?амин тавр дар хушк? биомассаи растани?о аз биомассаи ?айвон?о тахминан се дара?а зиёд, дар у?ёнус?о бошад биомассаи ?айвон?о аз биомассаи растани?о 28 маротиба зиёд аст.
?амъшавии хеле зиёди биомасса дар хушк?, дар беша мушохида мешавад, ки ба онхо 1017-1018г. Рост меояд. Биомассаи набототи алаф? кураи Замин 5-10 маротиба камтар аз биомассаи набототи бешахо аст.
Хамаи ?араёни энергияи офтоб? дар худуди боло? атмосфера ба хисоби миёна 700 ккал/см2 дар шабу р?з ташкил мекунад. Наздик 55 ккал/см2дар як сол ?исми намоёни спекир ба сатхи Замин мерасад ва аз ?ониби организмхо истифода мешавад. ?обилияти ?амъкунии энергияи шуоъи офтобро дар моддахои органик?, махсулнок? организмхои зинда меноманд. Фар? мекунанд: 1)?амъи ма?сулоти ибтидо?- ми?дори умумии моддаи органик? ё энергияи дар ? вобаста, ки одатан ба 1м? дар як сол ?исоб карда мешавад. ?исми асосии ин ма?сулотро ма?сулоти растани?ои хлорофилдор ташкил мекунад. Ма?сулоте,уъки дар нати?аи хемосинтези бактерия?о гирифта мешавад роли хеле хурдро мебозад;
2) ма?сулоти ибтидо? тоза – ми?дори модда?ои органик? ё энергияи дар он вобаста, ки ба нафасгир? истифода мешавад аз ?исоб бароврда шудааст;
3)ма?сулоти такрор? (дубора)- ма?сулоти организм?ои истеъмолкунанда ё аз нав коркарди биомасса, дар нати?аи ма?сулоти ибтидо? гирифта шудааст, яъне модда?ои ?айвон?о ва спора?о- итеъмолкунанда?ои модда?ои органики мурда. Аз р?и ?исоб?ои Р.Уиттекер(1980) ма?сулоти умумии тоза дар курраи Замин 1,7•10?7г/сол, яъне тахминан 11 маротиба камтар аз биомассаи ?амъбасти.Ма?сулоти ?айвон?о 3,9•10?? г/сол, дар биомассаи он?о 2,0•10?? , яъне аз биомасса камтар зиёд.
Дар аз нав хосилкунии ва аз нав коркунии махсулот роли гуруххои гуногуни организмхо хархела аст. Се гурухи асос? организмхоро ?удо мекунанд: продутсентхо-растанихои сабз-фотосинтезро и?ро мекунанд ва бактерияхо-хемосинтезро и?ро мекунанд, яъне организмхое, ки махсулоти ибтидоиро медиханд; консументхо-организмхои махсулоти ибтидоиро ё дубораро истеъмолкунандахо, яъне моддахои органики тайёрро истеъмол мекунанд ва ба шаклхои дигари моддаи органик? табдил медиханд (хайвонот, растанихои паразит? ва щ); редутсентхо (деструкторхо)-организмхои аз хисоби моддахои органик? мурда хаёт мебаранд ва онхоро то моддахои минерал? вайрон мекунанд (бактерияхои зиёд, замб?рущхо ва хайвоноти соддатарин)
Дар навбати худ консументхо ба 3 зергурух таксим мешавад: консументхои дара?аи якум-организмхои алафх?р, фитофагхо, истеъмолкунандахои моддахои органик?, ки растанихо медиханд; консументхои дара?аи дуюм-дарандахо ва паразитхо бо организмхои алафх?р щизокунанда; консументхои дара?аи сеюм-дарандахо ва паразитхо бо хайвонхои даранда ва паразит щизокунанда; намояндахои ду зергур?хи охирин зоофагхо номида мешаванд. Ин та?симот то дара?ае шарт? мебошад, шумораи зиёди хайвонот мавчуд, ки эврифаг мебошанд, ки хам бо растанихо, хам бо хайвонхо щизо мекунанд. Ч? тавре, ки М.С.Гиляров (1966) нишон медихад, хайвонхо на фа?ат моддахои органикиро аз як намуд ба дигар табдил медиханд, инчунин ми?дори зиёди минералхоро ё моддахои зуд минералшавандаро ?удо мекунанд, яъне на фа?ат консументхо, инчунин як дара?а редутсент хам мебошанд. Ивазшавии моддахо, ки дар табиат р?й медихад фа?ат бо иштироки намояндахои хар 3 гурух имконпазир,аст: бе продусент?о ?аёт имконнопазир аст, чунки факат онхо асоси хаёт-махсулоти моддахои органик? ибтидоиро истехсол мекунанд; консументхои дара?аи гуногун махсулоти ибтидо? ва дубораро истеъмол карда, моддахои органикиро аз як намуд ба дигар табдил дода, ба зиёдшавии шаклхои хаёт дар Замин мусоидат мекунанд; редутсентхо моддахои органикиро то минералхо пусонида сайёраамонро ба ?абристони бузурги мурдахо табдил ёфтан рох намедиханд.
В.И.Вернадский (1934) маълумот?оро дар бораи имконияти бузурги организм?оро,нисбати зиёдшавии массаимоддаи органик? дар шароити мусоид меорад. Масалан, як ?у?айраи обсабзи диатом бемонеа зиёд шуда, дар давомим 8 р?з модда?оро дода метавонад, ки аз р?и ?а?м баробар ба ?а?ми сайёраамон ва дар давоми 2 соати минбаъда ин массаро ду маротиба зиёд кунад. Инфузорияи одд? дар 5 сол ми?дори моддаи органикиро дода метавонад, ки аз ?а?ми Замин 104 маротиба зиёд. Як ?у?айраи бактерия, ки вазни 1•10??? -1•10?°г дорад, дар давоми 3 шабу р?з массаи моддаи зиёдшавии зиёда аз 1,4•10?7 дода метавонад, яъне наздик
ба массаи ?амаи бошанда?ои биосфера. Ч? тавре, ки В.И.Вернадский нишон меди?ад: агар бактерия дар давоми аз ? ?исми шабу р?зи сайёраамонро р?йп?ш кунад, организм?ои суст зиёдшаванда- фили ?инд? инро дар давоми 3000-2500 сол метавонад; суръати додани энергияи геокимиёв? барои ?аёти бактерия тахминан ба 33000 см/сон баробар, яъне ба суръати мав?и садо наздик, барои фил наздик 10??см/сон. Барои бе?удуд та?симоти геолог? ?аёти замин? самаронокии (фоида) геокимиёв? ?арду – фил ва бактерия як хел мебошад. Организми аз ?ама суст зиёдшаванда ?увваи бузурги ивазди?ии му?ити атроф мебошад, чун зиёдшавандаи босуръат.
Аммо ин имконият?о аз сабаби ба сини калон нарасида ма?в мешавад. Бинобар ин массаи модда?ои зинда бо суръати назарияв? ?исоб карда шуда зиёд намешавад, чунки ?исми зиёди он?о ма?в мешаванд, меп?санд ва ба пайвастаги?ои минерал? табдил меёбад, яъне ба даврзан? ?алб мешавад ва суръти ?ро суръатнок мегардонад. Манбаи хамаи ?араёнхои ибтидо?, ки дар Замин мегузарад Офтоб мебошад. ?араёнхои асос?, ки дар нати?а моддахои органикии (карбогидрид?о, углевод?о) синтез мешавад- ?араёни фотосинтезро растанихои пигменти сабз-хлорофил дошта, дар р?шно? и?ро мекунанд.
Реаксияи умумигардонидашудаи фотосинтез бо формулаи зерин ифода мешавад: 6СО2+6Н2О+674000 кал?С6Н12О6+6О2
Дар хакикат бошад, ?араёни фотосинтез-зан?ири реаксияхои мураккабтарин мебошад.
Карбогидридхо, ки дар нати?аи ин реаксия аз гази карбон ва об хосил мешавад, баъд ба моддахои органик? гуногун, то аз хама мураккабтарин-сафедахо табдил меёбад.
Дар ?араёни фотосинтез растанихои хлорофилдор, дар як вакт бо ?амъкунии моддахои органик?, энергияи офтобро фур? бурда, як кадар ва?т онро дар биосфера нигох медорад. Консументхо моддахои органик? аз растанихо гирифтаро табдил дода, як?оя бо ин моддахо энергияро низ фур? мебаранд, дар ?араёни фаъолияти редутсентхо дар п?сонидан ва минералноккунии моддахои органик? мафхшуда энергия озод мешавад. Дар канданихои фоиданок, ки каустобиолитхо (ангишт, торф, нафт ва щ.) ном дорад, энергияи Офтоб дар холати мав?уф ва?ти зиёд нигох дошта мешавад.(рас. 3)
Энергия аз кайхон ба биосфера гузашта бо ёрии растанихо на фа?ат дар худи растанихо, балки дар хайвонот, хок, ?абатхои хаво? назди Замин ва об ?амъ мешаванд.
Бинобар ин дар биосфера бо воситаи фаъолияти организм?о дар навбати аввал растани?ои хлорофилдор, ?араёни бузурги ?амшавии захира?ои энергия меравад, ки ба сустшавии ?араёни энергия, яъне парокандашавии энергия ба фазои кай?он? меорад.
Баъзе организмхо барои сохтани моддахои органик? энергияи офтобро истифода накарда, энергияро, ки дар ?араёни реаксияи оксидшавии ?удошавандаро истифода мебаранд. Ин ?араён хемосинтез номида мешавад ва дар ?амъшавии моддахои органик? роли хеле хурдро мебозанд. Дар он баъзе гур?ххои бактерияхо иштирок мекунанд, ки барои онхо оксидшавии минералхо нафасгириро иваз мекунад.
Даврзании энергия бо даврзании моддахо вобаста аст. Фар? мекунанд: даврзании хурди (биологии) моддахо, ки байни организмхо ва хок дар хушк? ва байни организмхо ва об дар гидросфера р?й медихад ва даврзании калон (геологии), ки байни хушк? ва укёнуси ?ахон р?й медихад.
Дар ?араёни гардиши хурд дар хушк? растанихо моддахои газмонанд ва минералхои дар об махлулшударо фур? мебаранд, дар навбати аввал гази карбонро ба моддахои органик?, ?исман ба дигар моддахои минерал? табдил медиханд. Дар ?араёни нафасгир? аз хисоби оксидшавии бофтаи худ растанихо ?исми гази карбонро ба тропосфера бармегардонад. ?исми зиёди моддахои органик? бо воситаи организмхои консументхо ва редутсентхо такро ба такрор ба хок, об, хаво гузашта меп?сад ва минерал мешавад.
Дар гидросфера даврзании хурди моддахо мав?уд, ки ?исми зиёди намакхо ва газхои дар об махлулшударо дарбар мегирад. Дар ин даврзан? роли асосиро обсабзхои хлорофилдор мебозад. Ин растанихо фитопланктон ном доранд. Онхо ба зоопланктон озу?а мебошанд-дар навбати худ онхо ба нектонхо озу?а мебошанд, инчунин барои зообентос. Дар ин даврзании фитобентос низ роли худро мебозад. Дар даврзании укёнус? растанихо ва хайвонот махв шуда, п?сида ва минерал шуда, ?исман моддахои дар об махлулшударо пурра мегардонанд, ?исман тахшинихо хосил мекунанд. Даврзанихои хурд бо хамдигар зич вобаста буда, дар доираи даврзании калон мегузарад. Даврзании калон ?амаи биосфераро дар бар мегирад.
Дар ?араёни даврзании калон моддахо аз хушк? ба укёнус бо дарёхо, бод оварда мешаванд, дар у?ёнусхо газхои атмосфер? махлул мешавад, дар нати?аи харакатхои тектоник?, тахшинихои бахр? ба хушк? мебароянд, ?исми хушк? ба зери бахрхо мефароянд.
Гардиши модда дар Замин азгардиши элементхои кимиёв? алохида ташкил меёбанд: Даврзании карбон - яке аз ?араёнхои хама?ониба фарогир дар биосфера мебошад. Дар омехтаи мураккаби пайвастагихои кимиёв? биосфера, карбон роли барандаро дорад. Пайвастагихои карбон доимо пайдо, тащйир ва вайрон мешавад. Рохи асосии карбон-аз гази турши карбон ба моддаи зинда ва баръакс аз моддаи зинда ба гази турши карбон. Дар ин холат ?исми карбон аз даврзан? хори? шуда, дар тахшинхои у?ёнус ё дар намуди канданихои фоиданоки с?зишвор? пайдоиши органик? дошта мав?уф мегардад.
?араёни мухиме, ки ба хосилшавии моддаи органик? аз щайриорганик? фотосинтез мебошад.
?араёни оксидшавии бофтахои мав?удоти зинда, ки дар он гази турши карбон ?удомешавад, нафасгир? мебошад. Фар?ан аз фотосинтез, ки фа?ат дар р?шно? р?й медихад, нафасгир? ?араёни шабу р?з мебошад. Манбаи гази турши карбон, инчунин моддахои органик? мурдаи вайроншаванда (п?сида) мебошанд. Захираи гази турши карбон аз хисоби п?сидани мурдахои растанихо ва хайвонот пурра мегардад.
Даврзании карбон дар у?ёнус бо дара?аи калон автоном? мебошад. Моддахои органик? бо фитопланктон (камтар бо фитобентос) коркардашуда бо дигар бошандахои (зоопланктон, зообентос, нектон) у?ёнус истеъмол мешаванд. Гази турши карбон, ки бо нафасгир? ва вайроншавии моддахои онхо хосил мешавад, дар оби бахр махлул мешавад. ?исми карбон ба таркиби ?инсхои тахшин дохил шуда, ба м?хлати дурру дароз аз даврзан? хори? мешавад.
Ивазкунии гази турши карбон байни атмосфера ва у?ёнус мав?уд, ки бод ва харакати об ба он мусоидат мекунад. Бинобар ин ми?дори гази турши карбон, ки дар ?абатхои боло? обхои у?ёнус махлулшуда бо ми?дори дар атмосфера буда, дар мувозинат ву?уд дорад. У?ёнуси ?ахон? танзимгари ми?дори CO2 дар атмосфера мебошад. Дар кам шудани ми?дори CO2 дар атмосфера бикарбонаткалсий, ?исман ба карбонати калсий табдил ёфта, ба тахшин? меафтад ва CO2 озод шуда, ба атмосфера ?удо мешавад. Бо зиёдшавии ми?дори CO2 дар атмосфера баризофаи он дар оби бахр махлул шуда, ба табдилёб? карбонати калсий ба бикарбонат меорад
ва ба холати махлулшуда мегузарад. Танзими ми?дори CO2 дар оби у?ёнус бо реаксияи Са(НСО3)2?СаСО3+Н2О+СО2 ифода мешавад. Хамаг? дар гидросфера наздик 130000•10?2 кг CO2 махлулшуда дорад, ки ?ариб 60 маротиба зиёд аз дар атмосфера буда. (М.И.Будико, 1977).
Параметр?ои асосии даврзании карбон дар рас.5 (маълумоти Б.Болин,1972)нишон дода шудааст.
Фаъолияти инсон дар даврзании карбон роли калон мебозад. Инсон хар сол 5-6*10т карбонро хамчун с?зишвор? истифода мебарад ва CO2ба атмосфера дохил мешавад. Зиёдшавии ми?дори CO2 дар атмосфера ба баландшавии харорати сатхи Замин меорад, мувофикан ба обшавии пиряххо, баландшавии сатхи оби у?ёнусхо ва дигар зухуротхои манф?, аз ?умла эффекти гармхона (парник?) меорад.
Даврзании нитроген-характери мураккаб дорад. Дар атмосфера 71% нитроген бошад хам барои истифодаи он бояд дар намуди пайвастагихои кимиёв? муайян мустахкам карда шавад. Роххои мустахкамкун? хеле гуногунанд.
Мустахкамшавии нитроген дар ?араёни фаъолияти вулкон, дар ва?ти раъду бар? дар атмосфера дар ?араёни ионизатсияшавии ?, дар с?хта рафтани метеоритхо р?й медихад.
Аммо дар ?араёни мустахкамшавии нитроген микроорганизмхо хам озод хаёт баранда, хам бошандахои дар решахо, баъзан дар баргхои баъзе растанихо ахамияти калон доранд.
Аз бактерияхои озод хаётбаранда намояндахои оилахои нитробактерияхо, ки бе дастраси оксиген бошанда буда, яъне анаэробихо нитрогенро мустахкам мекунанд. Чи тавре, ки К.Делеевич (1972) нишон медихад ми?дори мустахкамкун? нитроген бо ин хел бактерияхо дар як сол аз 2-3 то 5-6 кгро ташкил медихад.
Организмхои дар решаи растанихо (оилаи л?биёги?о, оилаи сагой?о) нитроген мустахкамкунанда бактерияхо, баъзан замб?рущхо мебошанд. Ми?дори нитрогени мустахкамкардашудаи бактерияхои бехрешахо, ки дар решаи л?биёгихо бошандамебошанд, бисёр ва?т дар 1 сол 350 кг/гаро ташкил медихад.
Пайвастагихои аммон?, нитратхо ва нитритхо дар махлулхо ба организми растанихо дохил шуда, бо иштироки онхо моддахои органик? сохта мешавад, дар навбати аввал аминокислотахо, баъд хеле мураккаб сафедахо. Ин пайвастагихо дар щизокунии бо ин растанихо ба ?исми консументхо гузошта дар он тащйир карда мешавад.
Моддахои органик? бо махсулоти моддахои ивазшаванда ва мурдахои растанихо ва хайвонот ба хок дохил шуда, то минерал? вайрон мешаванд. Дар ин холат бактерияхо аммон? мустахкамкунанда нитрогени моддахои органикиро ба намаки аммон? мегузаронанд.
?исми пайвастагихои нитроген ба дарёхо аз онхо ба бахр оварда мешаванд. Нитроген дар обхои бахру у?ёнусхо дар шакли намакхои аммон?, нитритхо ва нитратхо нигох дошта мешавад. Ми?дори ? сахт тащйир меёбанд, аз 10 то 7000 мг. Дар 1м?. Нитроген дар назди резишгоххои дарё ва сохилхои бахр зиёданд, ки онхо аз хушк? оварда мешаванд. Даврзании нитроген дар биосфера дар расми 6 оварда шудааст.
Аз афташ аз хама калон дахолати инсон ба даврзан? моддахо дар табиат мустахкамкунии саноати нитроген мебошад. Чунки парвариши растанихо ва баланд бардоштани хосилнок? бо порухои минерал? вобаста аст.
Просмотр: 5968
Музыка способна оказывать известное воздействие на этическую сторону души; и раз музыка обладает такими свойствами, то, очевидно, она должна быть включена в число предметов воспитания молодежи.
© 2020 DURAHSHON.TJ. All rights reserved