Дата: 2013-02-05
?ар як илм дар нати?аи к?шиши одамон оид ба ?ал намудани масъала?ои муайяни ба табиат, ?амъият ва ба?амтаъсиррасонии он?о тааллу? дошта пайдо мешавад. ?амаи ин гуфта?о ба пурраг? ба ма?мааи илм?ои и?тисод? мансубанд.
Аз давра?ои ?адим одамон к?шиш мекарданд, ки аз ч? вобаста будани инкишофи ?амъияти инсон? ва бо кадом ?онун?о вобаста будани тара??иёти и?тисодиётро дарк намоянд. Бинобар ?амин муло?иза?о оид ба ?аёти и?тисод? ?онун?ои тара??иёти и?тисодиётро аз ла?заи пайдошавиашон ?амро?? мекарданд.
Барои ом?зиши назарияи и?тисод? генезиси онро, яъне пайдоиш, ?араёни ташаккулёб? ва пойдоршавии онро ?амчун илм дарк намудан зарур аст.
Сарчашма?ои илми и?тисодиро мо дар таълимот?ои мутафаккирони дунёи ?адим, пеш аз ?ама дар таълимот?ои мутафаккирони Шар?и ?адим, ки га?вораи тамаддуни ?а?он? ба ?исоб мераванд, дарёфт карда метавонем.
Дар «?онун?ои Ману» - и ?индустони ?адим (аср?ои IV-III то мелод?) оид ба та?симоти ?амъиятии ме?нат, муносибати ?укмрон? ва тобеият ?айд карда шудааст. Дар асар?ои илмии мутафаккирони Хитои ?адим, махсусан дар асар?ои Конфутсий (сол?ои 551-479 то мелод?) оид ба фар?ияти ме?нати ?исмон? ва фикр? гуфта шуда буд. Ба фикри он?о ме?нати фикр? тан?о ба таба?ахои болоии ?амъият тааллу? дошта, ме?нати ?исмон? бошад ба одамони одд?, ки ми?дори зиёди он?оро ?уломон ташкил мекарданд, мансубият дошт. А?ибаш он ки дар ?амон давра масалан, дар асар?ои файласуфи хито? Сюн Тси (асри III то мелод?) а?идае ву?уд дошт, ки мувофи?и он ?амаи одамон аз тавлидёб? баробаранд, бинобар ?амин боигарии ?уншударо бояд ?ама истифода баранд ва одамони одд? низ бояд ?у?у? ба моликияти хусус? ба замин дошта бошанд.
Инкишофи минбаъдаи илми и?тисод? дар Юнони ?адим ба ву?уд омад. Афкори мутафаккирони Юнони ?адим ба монанди Ксенофонт (сол?ои 430-354 то мелод?), Афлотун (сол?ои 427-347 то мелод?) ва Арастуро (сол?ои 384-322 то мелод?) ?амчун асос?ои ибтидоии назариявии илми и?тисодии муосир тавсиф кардан мумкин аст.
Ксенофонт асареро бо номи «Экономикс» навишта ба илми нав номгузор? намуд, ки бо воситаи он, ба а?идаи ?, одамон хо?агии худро ?ан? гардонида метавонанд. Гуфта?ои Ксенофонт дар давра?ои мо низ му?имии худро гум накардаанд: «?е? кас он ?адар пул надорад, ки хо?иши зиёдтар доштани онро надошта бошад, лекин дастрас намудани дигар мол?о ?удуди худро дорад»; «Пул?о арзиш надоранд, агар онро истифода бурда натавон?».
?адами ?иддиро дар инкишофи афкори и?тисод? Арасту амал? гардонид, дониш?ои маълуми давраи худро ? ?амъбаст намуда, ба низом даровард ва ба пешравии он?о мусоидат намуд. Мазмуни (предмети) тад?и?отро та?лил намуда, Арасту и?тисодиёт ва хрематистикаро аз ?ам ма?дуд намуд. И?тисодиёт асоси хо?агии му?аррар? буда, ма?сади он таъсисди?ии арзиш?ои истеъмолии барои ?аёти хо?аги?ои хонавода ва давлат зарурбуда мебошад, яъне ма?сад ани? муайян карда шуд. Хрематистика бошад, ба а?идаи Арасту, ин санъати ?ункунии боигар? ба воситаи савдо ва савдогар? мебошад. Дар ин ?ода «?е? го? ?удуди дастрасии ма?сад ву?уд надорад, худи ма?сад бошад ин со?иб? ба пул?о мебошад». Агар «и?тисодиёт сазовори та?син» бошад, хрематистика «аз р?и адолат сарзаниш» мебошад. Арасту аввалин шуда категория?ои ало?идаи назарияи и?тисодиро ?удо намуд, масъаларо оид ба му?оисашавии ?ама чиз?о, ки ба мубодила дучор мешаванд, гузошт; ду намуди фаъолиятро аз ?ам ?удо намуд: истеъмолот (фаъолияти фаъолнок) ва исте?солот (фаъолияти махсулнок); а?идаро оид ба фоиданокии неъмат?ои хо?агидор? (?амчун асоси арзиш), оид ба мубодилаи дурусти неъмат?ои хо?агидор? ?амчун мубодилаи эквивалент?о ва ?айра?о баён намуд.
Давоми худро афкори и?тисодии Юнони ?адим дар а?ида?ои и?тисодии файласуфони Рими ?адим дарёфтанд. Дар асосноккунии зарурияти ?уломдории он?о а?идае ба назар мерасид, ки мувофи?и он сохти ?уломдор? ба инти?ои худ расида истодааст, бинобар ?амин ?уломдор? ва ё ме?нати ?уломона бояд шакл?ои дигарро бигирад. ?амин тавр мутафаккирони Рими ?адим оид ба меъёрдарории ме?нати ?уломон, инчунин ба меъёр?ои мавсимии таъминоти модд? тавсия?о пешкаш карда, ?амчун тарафдорони водоркунии ?алимона ба ме?нат баромад мекарданд. Лекин назарияи и?тисод? ?ачун илм дар давраи пойдоршавии капитализм, пайдошавии мануфакура, вусъатёбии та?симоти ?амъиятии ме?нат, васеъшавии бозор?ои дохил? ва беруна, шиддатёбии муомилоти пул? пайдо шуд. ?иссёти тад?и?одчиён ба ин ?араён?ои и?тисод? ба таъсисёбии равияи меркантилизм дар назарияи и?тисод? сабаб шуд.
Меркантилизм – мактаби аввалини назарияи и?тисод?, ки дар давраи ибтидоии пойдоршавии капитализм дар Англия, Франсия, Италия ва дигар мамлакат?о, ки дар он?о савдои байналхал?? босуръат инкишоф ёфтааст, пайдо шудааст. Дар адабиёти и?тисод? дар инкишофи меркантилизм одатан ду мар?иларо ?удо мекунанд – ибтидо? ва мар?илаи дуюм. ?и?ати асосии чунин ?удо намудани меркантилизм, асосноккунии ро??ои дастраскунии тавозуни савдои мусб?, яъне ба?ияи мусб? дар савдои беруна мебошад.
Меркантилизми ибтидо? то кашфиёт?ои бузурги географ? пайдо шуда, то миёнаи асри XVI давом ёфтааст. Дар ин мар?ила ало?а?ои байни мамлакат?о на он?адар инкишоф ёфта, хусусияти ла?заг? доштанд. Барои дастрас намудани ба?ияи мусб? дар савдои беруна, меркантилистони ибтидо? чунин чорабини?оро ма?саднок ме?исобиданд:
Меркантлизми мар?илаи дуюм, давраи аз нимаи дуюми асри XVI то ниммаи дуюми асри XVII-ро дар бар мегирад. Дар ин мар?ила ало?а?ои савдоии байни мамлакат?о инкишоф меёбанд ва доим? мегарданд, ки бо ?авасмандкунии инкишофи саноати милл? ва савдо аз тарафи давлат асоснок шуда буд. Барои дастрас намудани тавозуни мусбии савдо чунин чорабини?о пешкаш карда мешуданд:
Намояндагони муш?уртарини меркантилизм Т.Мэн, А.Монкретен, Ж.Колбер ва дигарон мебошанд.
Т.Мэн (1571 – 1647) – и?тисодчии англис, то?ири калон ва сарвари ширкати «Ост – Индия», дар асари маш?ури худ бо номи нишонии «Боигарии Англия дар савдои беруна ва ё тавозуни савдои беруна ?амчун танзимкунандаи боигарии мо» асос?ои меркантилизми баркамолро ифода кардааст: сарчашмаи боигар? дар со?аи исте?солот набуда, балки дар барзиёдии содирот аст. Вазифа?ои афзоишди?андаи боигарии пулии милл? бар д?ши давлат мебошад, ки ба воситаи амр?ои зиёд ва ?онун?о бояд сиёсати протексионизмро амал? гардонад. Дар мар?илаи ибтидоии меркантилизм ин намуди сиёсат дар манъ намудани барориши тилло аз мамлакат ифода ёфта буд, ки ба инкишофи савдои беруна халал мерасонид. Бинобар ?амин дертар сиёсати протексионизм дар ма?дудияти воридоти мол?о бо воситаи ?ор? намудани бо??ои баланди гумрук? ва ниго?дории исте?солоти милл?, пеш аз ?ама дар со?а?ои содирот? ифода ёфтааст.
Ж. Колбер ва А.Монкретен. Ба ?айр аз Англия, меркантилизм дар Франсия низ инкишоф ёфтааст. Дар ?ар ду мамлакат меркантилистон аксар ва?т вазифа?ои калони давлатиро иш?ол мекарданд ва имконият доштанд дар сиёсати давлат? аз назарияи пешкаш мешуда истифода баранд. Масалан, намояндаи номдори меркантилизм ва сиёсати протексионизм Ж.Колбер (1619 - 1683), вазири молияи шо? Людовики XIV буд. Сиёсати ? таъсисди?ии исте?солоти монуфактуриро, ташкилёбии ширкат?ои савдоии монополиро, сохтмони ро??о ва канал?оро ?авасманд менамуд.
Дигар меркантилисти франсуз? А.Монкретен (1576–1621) ба таърихи илм ?амчун муаллифи «и?тисоди сиёс?» ворид шудааст. Монкретен аввалин маротиба истило?и «и?тисоди сиёсиро» соли 1615 дар «Рисолаи и?тисоди сиёс?» («Трактат политической экономии») истифода бурдааст. Дар истило?и «и?тисоди сиёс?» а?идаи устувори меркантилистон оид ба мав?удияти ало?аи зичи байни и?тисодиёт бо сиёсати давлат ифода ёфтааст.
Меркантилистон ба назарияи и?тисод? як ?атор му?аррарот?ои му?имро ворид карданд, ки асосан ба савдои беруна ва тавозуни савдо, табиати пул?о ва сат?и фоиз тааллу? доранд.
Мувофи?и а?идаи меркантилистон, асоси устувори боигарии ?ар як мамлакатро афзоишди?ии ма?сулоти натурал? не, балки ?ункунии пул?о (танга?ои тилло? ва ну?раг?) ба воситаи савдои берунаи самаранок ташкил мекунанд, яъне афзоиши барориши мол?о аз мамлакат нисбат ба барориши он?о.
?амин тавр, консепсияи меркантилистон, ки ба та?рибаи ?аёти хо?агидор? нигаронида шудааст, низоми сиёсати амалии ба танзими савдои беруна бо ма?сади таъмини воридоти тилло ва ну?ра ба мамлакат равона шуда буд. Ма?сади асосии чунин сиёсат дастгирии саноат ба воситаи воридоти ашёи арзон, ?ор? намудани тариф?ои протексионист? ба мол?ои саноатии воридшаванда, ?авасмандгардонии содироти мол?ои тайёр ба ?исоб меравад.
Дар инкишофи назарияи и?тисод? ?амчун илм У.Петти (1628 – 1689) дар Англия ва П. Буагилбер (1648–1714) дар Франсия мав?еи хосаро иш?ол мекунанд. Афкори он?о ?амчун асоси гузариш аз меркантилистон ба илми (?а?и?и) и?тисоди сиёсии классик? мебошад. Хизмати шоистаи он?о дар ?удошавии зинагии а?идаи меркантилизми к??на оид ба зарурияти дахолати доимии давлат ба и?тисодиёт мебошад. Он?о ба пойдоршавии физиократ?о – равияи и?тисодие, ки дар Франсия дар асри XVIII ба миён омада буд, ро? кушоданд. Асар?ои маш?ури У. Петти «Рисола оид ба андоз?о ва бо??о» ва «Арифметикаи сиёс?» мебошанд. Махсусан У. Петти ба назарияи пул?о са?ми бузург гузоштааст. ? пулро ?амчун моли пайдоиши ме?нат? дошта муайян кард ва бинобар ?амин, пул?о эквиваленти умум? мебошанд. У. Петти аввалин шуда дар илми и?тисод? масъаларо оид ба ми?дори пул?ои барои муомилот зарур бударо гузошт, лекин худи ? ин масъаларо ?ал накарда, хизмати ? дар ин ?ода тан?о дар масъалагузор? мебошад. ?амаи ин масъала?оро У.Петти дар асари худ бо номи «Баъзе масъала?о оид ба пул?о» тад?и? карда буда, ки ин асари ?ро Ф.Энгелс ?амчун шо?асари и?тисоди сиёс? ба?о додаст.
П. Буагилбер низ к?шиш кард, ки арзишро ба ме?нат мансуб намояд ва бо баробари ин му?аррароти заруриро оиди ?усту??и сарчашмаи боигар? дар со?аи исте?солот маънидод намояд.
Дар сарчашмаи и?тисоди сиёсии классик? и?тисодч? – физиократ Ф. Кенэ (1694 – 1774) низ ?арор дошт.
Физиократ?о (аз калимаи юнонии phisis - табиат; kratos – ?увва, ?укмрон?) – гур??и олимон, ки а?идаи асосии худро оид ба либерализми и?тисод? ?аматарафа тарафдор? мекарданд, ки дар принсипи маш?ури «laissezfaire» (озодии фаъолият, халал нарасонидан) ифода меёфт. Оид ба пайдоиши ин принсип ривояте пайдо шуда буд. Мувофи?и ин ривоят аз сарватманди корчаллон пурсиданд, ки давлат ба ? ч? тавр к?мак расонида метавонад. Ба ин савол сарватманди корчаллон бо ибораи «laissezfaire» (халал нарасонед) ?авоб дода, маълум кард, ки ба к?мак ниёз надорад. Манти?и назариявии ин принсип чунин аст: модоме ки бозор дар асоси худтанзимшав? ба ?олати м?ътадил ноил мегардад, бинобар ?амин ?аргуна дахолати давлат ба ин ?араён метавонад тан?о и?тисодиётро аз ?олати м?ътадил берун намояд. ?амагуна ?олати аз м?ътадил фар?кунанда дорои хислат?ои бадтар нисбат ба худи ?олати м?ътадил мебошад. Бо асосноккунии а?идаи худтанзимшавии бозор аз тарафи физиократ?о, дахолат накардани давлат ба худтанзимшавии бозор? дар илми и?тисод? ва ?аёти асл? зиёда аз якуним аср ?укмрон? кард.
А?идаи дигари мутта?идкунандаи физиократ?о ин тасаввуроти нодуруст оид ба таъсисёбии боигар? тан?о дар со?аи кишоварз? мебошад. Физиократ?о саноатчиёнро «синфи безуриёт» номиданд, ки г?ё боигарии навро исте?сол накарда, тан?о ма?сулоти дар со?аи кишоварз? исте?солшударо шаклан дигаргун мекарданд. Чунин хулосаи физиократ?о бечунучаро ба ?олати и?тисодии Франсияи ?амонва?та асоснок карда шуда буд. Франсияи ?амонва?та 95 фоиз мамлакати аграр? буд, бинобар ?амин ма?сулоти кишоварз? ?иссаи зиёди исте?солоти мамлакатро ташкил мекард.
?амин тавр физиократ?о нисбат ба меркантилистон дар инкишофи илми и?тисод? ?адами бузургеро ба пеш гузоштанд. Он?о масъалаи таъсисёбии боигариро аз со?аи муомилот ба со?аи исте?солот гузарониданд. Гарчанде физиократ?о гумон доштанд, ки со?аи ягонаи исте?солоте, ки дар он боигарии милл? ба ву?уд оварда мешавад ин со?аи кишоварз? буда, шакли ягонаи арзиши изофа ин рентаи замин мебошад, са?ми он?о ба инкишофи и?тисоди сиёс? ни?оят бузург аст.
Оид ба хизмат?ои физиократ?о ?айд намуда, на?ши он?оро дар ?алли муаммои такрористе?соли ?амъият? ?айд накардан мумкин нест. Дар т?ли таърихи умумии инкишофи назарияи и?тисод? масъала?ои такрористе?соли ?амъият? аввалин маротиба айнан аз тарафи физиократ?о, хусусан аз тарафи намояндаи номдори он Франсуа Кенэ дар «?адвали и?тисодии» ? (с. 1757) маънидод карда шуда буданд. Дар ин кори худ Ф.Кенэ сикли пурраи ?аракати ма?сулотро нишон дод, яъне аз исте?соли он дар со?аи кишоварз?, бо воситаи та?симот ва мубодила байни гур???ои гуногуни и?тимо? то истеъмолот. ?амин тавр аввалин маротиба муаммои такрористе?сол, яъне муайян намудани ?обилияти сол ба сол ниго?дории фаъолияти и?тисодиёти милл?, ба монанди му?аррики абад? дар ягон ла?за ?атъ нагардидани исте?солот ва истеъмолот баррас? шуда буд.
Инкишофи минбаъдаи таълимоти физиократ?о, махсусан Ф.Кенэ дар кор?ои А.Тюрго (сс. 1727 – 1781) инъикоси худро ёфтааст. Бояд ?айд намуд, ки А.Тюрго худро ба ин мактаб шомил наме?исобид. Масалан, ба монанди физиократ?о, А.Тюрго тасди? мекард, ки «заминдор ?увваи ибтидоии ?аракатди?анда дар ?араёни фаъолияти ме?нат? мебошад; айнан заминдор дар замини худ музди ?амаи косибонро ба ву?уд меоварад. Ме?нати заминдор – ме?нати ягонае, ки нисбат ба музди ме?нат зиёдтар исте?сол мекунад. Бинобар ?амин ин ме?нат сарчашмаи ягонаи боигар? мебошад».
И?тисоди сиёсии классик? ба назарияи и?тисод? ?а?и?атан ?ам хислати илмиро дод. Классик? ин муайян намудани категория?ои и?тисод? ва барориши ?онун?оро аз во?еияти асл? ва та?рибаи ?аёт? дар назар дорад.
Мактаби классик? номи худро барои са?ми бузургаш дар инкишофи назарияи и?тисод? ва пойдоршавии он ?амчун илми ?а?и?? гирифтааст. Дар ташаккулёбии и?тисоди сиёсии классик? дар т?ли та?рибан 200 сол бисёр и?тисодчиён аз мамлакат?ои гуногун иштирок варзидаанд, бо ву?уди ин хусусият?ои умумии онро ?удо кардан мумкин аст, ки он?оро ба як мактаби илм? мутта?ид месозад.
1. И?тисоди сиёсии классик? дар даврае ?укмрон буд, ки дар он капитал босуръат ба саноат ворид шуда, ?алби ми?дори зиёди захира?ои ме?нат? ва таби?, ихтироот?ои техник? ва ?оибилият?ои со?ибкор? ба исте?солот амал? карда мешуд.
2. Боигарии миллат аллакай бо пул?ои тилло? не, балки бо ми?дори мол?ои офаридашуда маънидод карда мешуд (ин а?ида барои то?ир шуб?анок ба ?исоб рафта, ба мав?еи ?аёти саноатч? мувофи?ат мекард). Албатта, табаддулоти афкори и?тисод? дар ин равия пуразоб мегузашт. ?амъият бе майлу ра?бат аз нига??ои пешинаи худ даст мекашид.
3. И?тисоди сиёсии классик? дар даврае ба миён омад, ки дар он низоми бозор? дар ?араёни инкишоф ва пойдоршав? имконият?ои худтанзимшавии худро ани?тар муайян карда буд. Бинобар ?амин классикон консепсияи либерализми и?тисодиро коркард намуданд, ки дар боварии мутла? ба саховатмандии со?ибкори хусус? асос ёфта, нозарурии дахолати давлатро ба и?тисодиёт эътироф мекард.
4. Классикон ?араёни нархгузории бозориро аз мав?еи исте?солкунандагон ва харо?оти он?о барои исте?соли мол ва хизмат?о тад?и? мекарданд. Он?о истеъмолкунандаро ба сифати иштирокчии ин ?араён мушо?ида намекарданд.
?амин тавр, мактаби классикии назарияи и?тисод? бо чунин мунсибат?о фар? мекунад:
Аввалин маротиба истило?и «мактаби классик?» - ро К.Маркс истифода бурдааст. Ба классикон ? пеш аз ?ама тарафдорони назарияи ме?натии арзишро мансуб медид. Аз ин ли?оз, К.Маркс ба мактаби классик? чунин олимонро дохил мекард: У.Петти, П.Буагилбер, А.Смит, Д.Рикардо. Ба а?идаи К.Маркс, ба ?ои мактаби классик? «и?тисоди сиёсии буржуазии вулгар?» омадааст, ки ?одиса?оро р?яки мушо?ида карда, ба сифати ?омии капитализм баромад мекунад ва мо?ияти истисмории даромади синф?ои ?укмронро пин?он менамояд.
Дар назарияи и?тисодии муосир «и?тисоди сиёсии вулгар?» истифода намешавад, лекин нисбати истило?и «классик?» маънидодкуни?ои васеъ истифода мешаванд.
Адам Смит (1722 – 1790) и?тисодчии маш?ури ?ама давру замон ба ?исоб меравад. Дар асари безаволи худ «Тад?и?от оид ба табиат ва сабаб?ои боигарии хал??о» (1776) ? аввалин шуда аз ?алли муаммо?ои ало?идаи и?тисод? ба низоми дониш?ои и?тисод? р?й овард. Муносибати ? се ?исми асосиро дар бар мегирифт:
?амин тавр аз тарафи А.Смит «ташкили худсаронаи ?а?они и?тисод? зери таъсири манфиати шахс?» маънидод карда шуд.
Модели (тамсилаи) инсони и?тисодии А.Смит та?ти таъсири назарияи файласуфии ?у?у?и му?аррар? пайдо шуд, ки масъали ба?амтаъсиррасонии шахсият ва давлатро ба тарафи манифати шахсии инсон ?ал менамуд. ?ар як шахсият ба фикри А.Смит табиатан худпараст буда, к?шиш мекунад, ки доимо боигарии худро афзоиш ди?ад, лекин ин камбуд? набуда, балки баръакс ?амъиятро ба нек?а?вол? меоварад.
Принсипи «дасти ноаён» г?ё ?олати а?иби зеринро маънидод мекарда бошад. Ч? тавр ?амъияте, ки аз худпарастони ба зиёд намудани боигарии моддии худ майлдошта иборат буда, арзи ву?уд доранд ва инкишоф меёбанд? А.Смит нишон дод, ки бозор чунон сохта шудааст, ки, инсон манфиат?ои худро тан?о дар ?олати пешкаш намудани ме?нат ва ма?сулоти худ барои мубодила амал? гардонида метавонад. «На аз саховатманди ?ассоб, пивопаз ва ё нонвой мо дастоврдани нисфир?зии худро интизор ?астем, балки аз риоя намудани пешбарии манифат?ои худо он?о мо со?иби таоми нисфир?з? мешавем». Яъне шахси манфиат?ои худро пешбарикунанда ба воситаи «дасти ноаён» ба ма?сад?ои тамоми ?амъият равона карда шуда, ба тара??иёти он мусоидат менамояд.
Зери маф?уми тартиботи му?аррар? А.Смит шароит?оеро дарк менамуд, ки дар он амали хайрхо?онаи манфиати шахс? ва «дасти ноаён» амал? карда мешавад. Му?ити ?амонва?таи ба ? муносиб буда, дар амал модели идеализатсияшудаи капиталзми ибтидоиро ифода мекард: бозори аз ?ама гуна ма?дудият?ои феодал? озод; корхона?ои зиёди байни худ ра?обаткунанда; на?ши ?адди а?али давлат дар и?тисодиёт.
А.Смит ба ом?зиши арзиши мол са?ми босазое гузошт. Мувофи?и таълимоти А.Смит, арзиши мол тан?о бо ме?нат муайян карда мешавад. Ин консепсия номи «назарияи ме?натии арзиш»-ро гирифта, дар таърихи илми и?тисод? ни?оят на?ши бузургро бозидааст, зеро он ба масъала?ои сарчашмаи боигар? ?авоб медод. А.Смит навишта буд: «Аз ?ама ?ам ?у?у?и му?аддастарин ва дахлнопазири моликият ин ?у?у? ба ме?нати азони худ? мебошад, зеро ме?нат сарчашмаи ибтидоии ?амагуна моликият мебошад». Аз тарафи А.Смит назарияи пул?о, даромад?о, капитал, та?симоти ме?нат ва такрористе?сол тад?и? шуда буданд.
?амин тавр, схемаи манти?ии консепсия?ои и?тисодии А.Смитро дар намуди зерин тасвир кардан мумкин аст:
А.Смит ба таърихи назарияи и?тисод? ?амчун «офарандаи ?а?и??» - и и?тисоди сиёс? ворид шуд.
Давид Рикардо (1772 – 1823) анъанаи и?тисоди сиёсии классикиро давом дода, а?идаи А.Смитро инкишоф додааст. Д.Рикардо илми и?тисодиро аз бисёр хатоги?ои тад?и?отчиёни пешин исло? намуд ва назарияи ме?натии арзишро аз зиддият?ои дохил? озод намуд.
Назарияи и?тисод? дар таълимоти Д.Рикардо дар намуди консепсияи давомнокии манти?? инъикос ёфтааст. Д.Рикардо аввалин шуда маф?уми харо?оти зарурии ?амъиятии ме?натро ва тафовути онро аз харо?оти инфиродии ме?нат маънидод карда, исбот намуд, ки арзиш айнан бо ме?нати зарурии ?амъият? муайян карда мешавад.
Са?ми назарраси Д. Рикардо дар илми и?тисод? дар маънидодкунии ?араёни гузариши арзиши восита?ои исте?солот ба ма?сулоти тайёр ифода ёфтааст. ? нишон дод, ки дар ?араёни офаридани арзиш ме?нати зинда иштирок мекунад, лекин ба таркиби арзиши ма?сулоти тайёр арзиши дар восита?ои исте?солот та?ассумёфта низ дохил мешавад.
Ба ?айр аз ин Д.Рикардо бисёр муаммо?ои и?тисодиро ?ал намуд, аз ?абили аз самаранокии и?тисодии савдои байналхал?? ва назарияи афзалияти му?оисав? (нисб?) то муайян намудани «сат?и ?адди а?али музди ме?нат» ва ё ?адди а?али р?згузарон?.
Кори асосии Д.Рикардо «Ибтидои и?тисоди сиёс? ва андозбанд?» мебошад. Дар ин кор к?шиши тад?и?и муносибат?ои и?тисод? аз мав?еи назарияи ме?натии арзиш ба назар мерасад.
Ба итмомрасии манти?ии анъана?ои идеализатсияи и?тисоди бозор?, тад?и?от?ои Жан Батист Сей (1767 – 1832) и?тисодч? ва со?ибкори франсуз мебошанд. ? ?онуни бозорро, яъне «?онуни Сей»-ро тавсия додааст. Ин ?онун худтанзимшавии мукаммали низоми бозориро тасди? карда, то ?атто имконият?ои б??рон?ои и?тисодиро рад мекард. Мувофи?и ин ?онун, ?ангоми дастрас? ва риояи принсипи laissez faire аз тарафи ?амъият, исте?солот (пешни?од) истеъмолоти мувофи?ро (талаботро) тавлид мекунад, яъне исте?соли мол ва хизмат?о ?атман даромад?оро ба ву?уд меоварад, ки аз сабаби нархгузории та?йирёбанда ва озод дар бозор ба ин даромад?о мол ва хизмат?о фур?хта мешаванд.
«Маркс ни?оят му?им мебошад, ки ?ро тан?о ба марксистон муста?кам намоем», - менависад и?тисодчии номдори америко? П.Самуэлсон.
Барои ч? К.Марксро и?тисодчии бузург ме?исобанд? Барои он ки К. Маркс бисёр кашфиёт?ои а?амияти калондоштаро дар назарияи и?тисодии классик? амал? кардааст, ки он?о илми и?тисодиро ?ариб то мукаммал? оварда расонидаанд. Бо баробари ин гуфта?о, таълимоти К.Марксро ба таври к?то? маънидод кардан ни?оят мушкил аст. ? ни?оят са?ми бузургеро ба инкишофи илми и?тисод? гузоштааст.
Дар ?одаи итмомёбии манти?? ва маънидодкунии систематикии назарияи ме?натии арзиш чунин хусусият?оро ?удо кардан ?оиз аст:
Тан?о номбар кардани кашфиёт?ои К.Маркс да??о са?ифаро дар гирифтанаш мумкин аст. Лекин а?идаи К.Маркс оид ба хусусияти истисмории сохтори капитализм, бо баробари ин оид ба васеъшав? ва инкишофёбии ин хусусият, ки г?ё дар шиддатёбии камбизоатшавии синфи коргар ифода меёбад, инчунин а?ида оид ба бар?амх?рии капитализм таърихан тасди? нашудаанд.
Ба назария?ои муосир одатан назария?ои и?тисодиро дохил мекунанд, ки дар охири асри XIX ва ибтидои асри XX таъсис ёфтаанд. Он?о бо мав?еъ?ои гуногуни васеъ, ниго??о ва консепсия?о пешкаш гаштаанд. Дар инкишофи худ назарияи и?тисодии муосир як ?атор мар?ила?оро аз сар гузаронидааст, ки дар ?араёни он?о асосан ду равия таъсис ёфтааст: неоклассик? ва кейнс?.
Равияи неоклассикии назарияи и?тисод?. Дар охири асри XIX бар му?обили мактаби и?тисодчиёни англис равияи неоклассик? таъсис ёфт, ки назарияи и?тисодиро ба пеш равона сохт. Муло?иза?ои зарурии неоклассикон, ки он?о аз назарияи классик? гирифта буданд, принсипи «laissezfaire», «а?идаи дасти ноаёни бозор», ки и?тисодиётро танзим мекард ва дахолатнопазирии давлат гардид. Асос?ои назарияи неоклассик? дар ?араёни тад?и?и рафтори субъекти хо?агидор? дар шароити ма?дудияти захира?о, коркард шудаанд. Аз тарафи неоклассикон муносибати микрои?тисод? ба ?одиса?о ва ?араён?о дар сат?и субъектони хо?агидории ало?ида асоснок карда шуданд. Асоси ибтидоии равияи неоклассикии назарияи и?тисод?, назарияи фоиданокии инти?о? гардид.
Ба назарияи неоклассик? чунин хусусият?ои фар?кунанда хосанд:
Якум, неоклассикон ма?дудияти таълимоти классикиро оид ба мол ва нархи бозор? бартараф карданд. Азбаски и?тисоди сиёсии классик? рафтори истеъмолкунандагони неъмат?ои молиро дар бозор намеом?хтанд, бинобар ?амин таълимоти мукаммалро оид ба низоми бозории хо?агидор? таъсис надоданд. Ин ну?сонро мактаби австриягии и?тисоди сиёс? бартараф кард, ки консепсияи фоиданокии инти?оии неъмат?ои моддиро коркард намудааст.
Классикони англис гумон мекардад, ки со?аи ?алкунандаи и?тисодиёт исте?солот мебошад. Мувофи?ан ба ин гуфта?о, он?о гумон дошанд, ки нархи бозор? бо неъмат?ои аз тарафи молисте?солкунандагон пешни?одшаванда муайян карда мешавад. И?тисодчиёни австряг? баръакс на?ши асосиро дар тара??иёти и?тисод? ба бозор мансуб дониста, на?ши асосии нархгузориро ба талаботи харидорон мансуб медонистанд.
Дуюм, ба аз нав дида баромадани мероси классик? асосгузори и?тисоди сиёсии америко? Дж.Б.Кларк низ маш?ул шуда буд. Консепсияи фоиданокии инти?оии неъмат?ои истеъмолиро ? бо назарияи ?осилнокии инти?оии ме?нат ва капитал пурра намуда, назарияи худро ба зидди таълимоти классик? оид ба арзиши изофа ва истисмори синфи коргар дар шароити капитализм вогузошт. Дж.Б.Кларк гумон дошт, ки та?симоти ма?сулоти ?амъият? мувофи?и ?иссаи ?ар як омили исте?солот (ме?нат, капитал ва замин) амал? мегардад.
Сеюм, консепсияи фоиданокии инти?о? ва ?осилнокии инти?оии омил?ои исте?солот имконият дод, ки дар асоси назарияи неоклассик? муаммои самаранокии и?тисоди бозор? вогузор карда шавад. Чунин самаранок? маънои ноилгард? ба ?адди аксари ?онеъгардонии э?тиё?оти одамонро (ва ё ?адди аксари даромади со?ибкорро) дар ?олати харо?оти ?адди а?али захира?ои исте?сол? дорад.
Воридкунии бузурги?ои инти?о? ба назарияи и?тисод? ба пайдоиши мактаби математики дар и?тисодиёт сабаб шуд. Айнан бузурги?ои инти?о? истифодабарии математикаи олиро дар и?тисодиёт имконият дод. Бо воситаи усул?ои математик? имконият пайдо шуд, ки вобастаги?ои фундаменталии математик? дар исте?солот, истеъмолот ва дар бозор кашф карда шаванд. Чунин усул?о имконият доданд, ки вариант?ои истифодабарии ?осилнокии имконият?ои исте?сол? дар ?олати ма?дудияти захира?о дарёфт карда шаванд. Назарияи фоиданокии инти?о? имконият дод, ки ?а?ми оптималии исте?солот, ?а?ми оптималии корхона муайян карда шуда, сохтори омил?ои исте?солоти истифодашаванда низ оптимизатсия карда шаванд. Аз ?амин сабаб?о табаддулот дар назарияи и?тисод? ин?илоби маржиналист? (маржинализм аз калимаи англисии marginal – инти?о? гирифта шудааст) номида шуд.
Ин?илоби маршалл? (А.Маршалл 1842 – 1924). А.Маршалл нати?а?ои ин?илоби маржиналистиро ?амъбаст намуда, онро пурра карда ва ба низом даровард. Са?ми А.Маршаллро дар та?ияи ин равияи назарияв?, баъзе таърихчиёни афкори и?тисод? «ин?илоби маршалл?» номиданд.
Бар хилофи афкори пештараи арзиши неъматро бо харо?оти ме?нат ва ё бо ба?оди?ии субъективии фоиданок? маънидод мекарда, Маршалл ба хулосае омад, ки мувофи?и он дар таъсисёбии арзиш ?ам харо?оти ме?нат ва ?ам ба?оди?ии субъективии фоиданок? иштирок мекунанд. Омил?ои талабот ва пешни?одро муайян карда, ? ба тад?и?и хусусият?ои ба мувозинат? омадани талабот ва пешни?од ва таъсисёбии нархи мувозинат? шур?ъ намуд. А. Маршал ба таъсири омили ва?т ба талабот ва пешни?од а?амият дод. Давра?ои ла?заг?, к?то?, дароз ва дурударозро ?удо намуда, А. Маршалл чунин хулосабарор? кард: «Ч? ?адаре, ки фосила к?то? бошад, ?амон ?адар талабот ба нарх таъсири калон мерасонад; ч? ?адаре ки фосила дароз бошад, ?амон ?адар пешни?од ба нарх таъсири калон мерасонад».
?амин тавр, А.Маршалл к?шиш кард, ки назарияи ме?натии арзишро бо назарияи фоиданокии инти?о? мутта?ид намояд, лекин ? бо яктарафагии ?ам назарияи ме?натии арзиш (мувофи?и ин назария нарх ин ифодаёбии пулии арзиш – харо?оти ме?натии исте?солкунанда аст) ва ?ам назарияи фоиданокии инти?о? (мувофи?и ин назария нарх ин ифодаёбии ба?оди?ии субъективии мол?о аз тарафи харидор мебошад) дучор шуд.
А.Маршалл ба бартараф намудани ин зиддият к?шиш намуда, ба чунин хулоса омада буд, ки дар ?араёни таъсисёбии нархи бозор? из?ор намудани афзалият ба пешни?оди фур?шанда ва ?ам ба талаботи харидор нодуруст мебошад. Бинобар ?амин дар маркази тад?и?от ? ташаккулёбии нарх?оро дар бозор?ои гуногуни мол? бо воситаи ба?амтаъсиррасонии талабот ва пешни?од вогузор намуд. Бо баробари ин вобастаги?ои фундаменталии байни нарх ва талабот, нарх ва пешни?од муайян гардиданд. Ин ва дигар ?олат?о дар кори асосии А.Маршалл «Принсип?ои и?тисоди сиёс?», ки соли 1890 ба чоп расида буд, асоснок карда шудаанд.
Равияи кейнс? дар сол?ои 30-уми асри XX ташаккул ёфтааст. Равияи неоклассик? рафтори субъекти хо?агидориро дар шароити ра?обати мукаммал та?лил мекард. Лекин дар и?тисодиёти асл? на?ши калонро монополия?о мебозидаг? шуданд. Ба ?айр аз ин неоклассикон ?ариб ба таври пурра мав?удияти норасоги?оро дар и?тисоди бозор?, зиддият?оро дар исте?солот, та?симот ва истеъмолот ва инчунин б??рон?ои и?тисодиро рад мекарданд. На?ши танзимгарии «дасти ноаёни бозор» дар ?ама назария?ои он?о далели асос? ба ?исоб мерафт.
Бо ву?уди ин сол?ои 30-уми асри XX б??рони ?а?онии и?тисод? сар зад, ки давомнок?, о?ибат?ои умумии?тисод? ва сиёсии он дар таърихи башарият аввалин буд. Равияи неоклассикии назарияи и?тисод? ба муаммо?ои аз тарафи б??рони ?а?онии и?тисод? гузошта ро?и халро дарёфт карда натавонист. Аз ?амин сабаб, назарияи и?тисод? дар миёнаи асри ХХ яке аз табаддулот?ои ?иддиро аз сар гузаронид, ки номи «ин?илоби кейнсиро» гирифт. Номи ин табаддулот бо номи и?тисодчии англис ?.М.Кейнс (1883 – 1946) ало?аманд аст.
Равияи кейнс? ?обилияти механизми бозориро ба худтанзимшав? рад мекунад, яъне мувофи?и ин равия и?тисоди бозор? аз чунин бемори?о, ба монанди бекор?, таваррум, суръат?ои пасти рушди и?тисод?, б??рон?ои сикл? ва ?айра?о ?обилияти худмуоли?авиро надорад.
Мувофи?и а?идаи тарафдорони ин равия, механизми бозор? бояд ниго? дошта шуда (зеро бо маънои самаранокии и?тисод? ба ин механизм ивазшавандаи арзанда ву?уд надорад), бо танзими ?аматарафаи давлат? пурра шуданаш лозим аст, ки барои ?алли муаммо?ои ?алнопазири бозор? имконият?оро фаро?ам меоварад.
Кори илмии асосии ?.Кейнс «Назарияи умумии шу?л, фоиз ва пул» (с.1936) ба ?исоб меравад. Ин кори илм? зери таъсири б??р
Просмотр: 19954
Музыка способна оказывать известное воздействие на этическую сторону души; и раз музыка обладает такими свойствами, то, очевидно, она должна быть включена в число предметов воспитания молодежи.
© 2020 DURAHSHON.TJ. All rights reserved