Дата: 2013-01-05
1. Маф?уми фавт ва фавтнок?
2. Нишонди?анда?ои фавтнок?
3. Омил?ои ба фавтнок? таъсиркунанда. Сабаб?ои фавт
4. Фавтнок? дар регион ва давлат?ои ?а?он. Давомноки миёнаи умр ва фавти кўдакона.
Маф?уми фавт ва фавтнок?
Фавтнок? дар ?атори таваллуднок? ва пас аз он дуюмин раванди му?ими демограф? ба шумор рафта, дар як?ояг? бо таваллуднок? ва дар тавсири мута?обила ба он та?диди а?олиро ташкил меди?ад. Фавт ба мисли таваллуд ?одисаи биологист. Маф?уми фавт мурдани фард, даргузаштан, вафот, марги шахси тан?о-фардиро ифода мекунад. Зери маф?уми "фавтнок?" бошад раванди мурдани насл фа?мида шуда, он чун раванди омории оммав? аз ми?дори зиёди фавт?ои ало?ида ташаккул меёбад, ки дар а?олии синну соли гуногун ба амал омадааст.
«Фавтнок?- ин суръати такроршавии ?одисоти вафот (марг) дар му?ити ичтимо?»1 буда, «… раванди оммавии ?атъ гардидани ?аёти фардии дар а?ол? рўди?анда аст. Фавтнок? дар ?атори таваллуднок? ?аракати табиии (та?диди) а?олиро ташаккул меди?ад»2.
Маълумот дар бораи фавтнок? ?ам барои та?лили тамоюл?ои демографии давра?ои гузашта ва ?ам барои коркарди пешгўикуни?ои демограф? зарур аст. Чуноне ки маълум аст, пешгўи?ои демограф? ?ариб дар ?амаи со?аи фаъолияти инсон ?ам барои ба на?ша гирифтани рушди хизмати манзил?, системаи маориф, тандуруст? ва ?ам барои амал? гардонидани барнома?ои ?ифзи и?тимо?, барои ба гурў??ои гуногуни а?ол? исте?сол кардани ма?сулот ва хизматрасон? истифода бурда мешавад.
Маълумоти омории фавтнок? барои та?лили бемор? низ зарур аст. Муассиса?ои тандуруст? маълумоти омории фавтнокиро барои такмили фаъолияти худ ва ташкили мониторинги (мушо?идаву назорат) ?аргуна касали?о васеъ истифода мебаранд.
2. Нишонди?анда?ои фавтнок?
Барои муайян кардани дара?аи фавтнок? системаи нишонди?анда?о истифода бурда мешавад. Аввалин ва одитарини он?о ми?дори мутла?и фавт?о мебошад. Ми?дори мутла?и фавт-ин шумораи умумии вафоткардагон дар давраи муайян мебошад. Муассиса?ои омор? маълумотро дар бораи вафоткардагон чун ?оида барои 1 сол (баъзан ?атто барои мў?лат?ои кўто?тар) ?амъ мекунанд ва нашр менамоянд. Вале нишонди?анда?ои мутла?и фавт мисли тамоми дигар нишонди?анда?ои мутла?и демограф? ба шумораи умумии а?ол? ва сохтори он (пеш аз ?ама ба сохтори ?инс? ва синну сол?) басо вобаста аст. Бинобар ин барои му?оиса кардани дара?аи фавтнок? ва динамики он дар давлат ва территория?ои гуногун нишонди?анда?ои нисбии фавтнокиро истифода мебаранд:
1. Коэффисенти умумии фавтнок? Аввалин нишонди?андаи нисбии дара?аи фавтнок? буда, он ми?дори миёнаи фавтидагонро дар 1000 нафар а?ол? дар давраи муайян (одатан дар як сол ) ва дар территорияи муайян ифода мекунад. Бо ибораи дигар коэффисенти умумии фавтнок? (m)-ин таносуби ми?дори ?одисоти фавт дар 1000 нафар а?ол? дар давраи муайян ба ми?дори миёнаи а?олии ?амон давр мебошад, ки онро дар асоси формулаи зерин (III) ?исоб мекунад:
Дар ин ?о m-коэффисенти умумии фавтнок?; M-шумораи мутла?и ?одисаи фавт дар давр; - ми?дори миёнаи а?ол? дар ?амон давр аст.
Формулаи мазкурро истифода бурда коэффисенти умумии фавтнокии а?олии вилояти Су?дро ба осон? ?исоб кардан мумкин аст. Дар соли 2002 дар вилоят 10015 ?одисаи фавт(М) ?айд шудааст. Он сол шумораи миёнаи а?олии вилоят 1949900 нафарро ташкил дода буд. Пас:
мебошад.
Аз ин ?о бармеояд, ки дар вилояти Су?д соли 2002 аз ?ар 1000 нафар а?ол? ба ?исоби миёна 5,1 нафар фавтидаанд.
Коэффисенти умумии фавтнок? дар як ва?т коэффисенти махсуси фавтнок? ?исобида мешавад, зеро фавтидан ба тамоми одамон - ?ам мардон ва ?ам занони синну соли гуногун во?ибшаванда мебошад. Вале он ба дара?ае нишонди?андаи да?алтар аст. Аввалан, он ба сохтори ?инсиву синну солии а?ол? вобаста аст ва сониян, дара?аи фавтнокиро дар гурў?ои синну сол? ва ?инс?о ани? нишон дода наметавонад. Аз ин ли?оз барои тавсифи ани?тари фавтнок? аз нишонди?анда?ои дигари нисб? ба монанд? коэффисенти синну солии фавтнок? истифода мебаранд.
2. Коэффисенти синну солии фавтнок? Дара?аи миёнаи фавтнок? дар ?ар як гурў??ои синнусол? мебошад. Одатан онро ?ам барои мардон ва ва ?ам барои занони синну соли гуногун дар ало?идаг? ?исоб мекунанд. Коэффисенти синну солии фавтнок?-ин таносуби ми?дори фавт дар ин ё он гурў?и син дар як сол мебошад, ки дар ?ар 1000 нафар мард ё зан муайян карда мешавад.
Та?лили коэффисенти синну солии фавтнок? барои муайян кардани фар?и дара?аи фавтнко? дар гурў??ои ало?идаи синну сол ва ?инс?о имконият меди?ад.
Дар байни коэффисенти синну солии фавтнок? ?ойи махсусро коэффисенти фавтнокии кўдакона иш?ол мекунад.
3. Коэффисенти фавтнокии кўдакон ифодакунандаи дара?аи фавтнок? дар кўдакони то яксола-соли аввали ?аёт мебошад. Онро дар нати?аи ?исоб кардани ми?дори миёнаи атфоли дар соли якуми ?аёташон вафот карда дар ?ар 1000 нафар таваллудшудагон муайян карда мешавад.
Бузургии фавтнокии кўдакон ба дара?аи тара??иёт? и?тимо?-и?тисодии давлат?о басо вобаста аст. Масалан, агар дар Шветсия он ба 3,8 нафар дар ?ар 1000 нафар таваллудшудагон, дар Япония бошад ба 4,5 нафар, дар ШМА- 9 нафар, дар Рассия – 15,3 нафар, дар То?икистон 40,1 нафар бошад, пас он дар Покистон 100; дар Аф?онистон 164 нафарро дар охир?ои сол?ои 90-уми асри ХХ ташкил дода буд.
4. Омил?ои ба фавтнок? таъсиркунанда. Сабаб?ои фавт (марг)
Ба ?олати саломат?, фавтнок? ва давомнокии миёнаи умри одамон, ба мисли тавалуднок? ми?дори зиёди омил?о таъсир мерасонанд. Вале дар байни омил?ои сершумор ба фавтнок? назар ба таваллуднок? шароит?ои и?тимо?- и?тисодии ?аёт таъсири ?алкунанда доранд. Аз ин ?ост, ки дара?аи фавтнок?, пеш аз ?ама, ба шароити моддии ?аёт, ба ?олати некўа?волии одамон ва дара?аи рушди хизматрасонии тандуруст? вобаста аст: ?ар ?адар баланд шудани дара?аи некўа?волии а?ол? ва хизматрасонии тандуруст? чун ?оида сабаби ?амон ?адар паст шудани фавтнок? мегардад ва баръакс дара?аи пасти зиндаг? сабаби баланд гардидани фавтнок? мешавад (чунин аст ?оида, вале минбаъд мебинем, баъзан истисно низ рўй меди?ад).
Бинобар ин дар бузургии дара?аи фавтнок? пеш аз ?ама дар байни давлат?ои мутара??? ва рўбаинкишоф фар?и калон дида мешавад. Дар охир?ои сол?ои 90-уми асри ХХ дара?аи фавтнок? (коэффисенти умумии фавтнок?) дар ?а?он 9%0, дар Америкаи Шимол? 9%0, дар Австралия-У?ёнусия-8%, дар Европаи Хори?и 11%0, аммо дар Африка- 14%0-ро ташкил дод.
Сабаби дар Африка баланд будани дара?аи фавтнок? ба ?ама маълум аст- дара?аи пасти некўа?волии одамон ва хизматрасонии тиббии басо нокифоя мебошад. Вале дар Европа назар ба Америкаи Лотин? як андоза баланд будани фавтнок? сабаб?ои худро доад. Гап дар сари он аст, ки дар давлат?ои мутара??? ?анўз дар сол?ои 50-уми асри ХХ нишонди?андаи умумии фавтнок? дар таърихи инсоният дар дара?аи пасттарин тасбит(устувор) шуда буд. Вале бо сабаби дар давлат?ои мутара??? ба ву?уд омадани "пиршавии а?ол?" (яъне дар нати?аи зиёд шудани давомнокии миёнаи умри чашмдошт афзудани са?ми солхўрдгон) як андоза баландтар шудани нишоди?андаи умумии фавтнок? ба чашм мерасад.
Ба раванди фавти насл ва дара?аи фавтнок? ми?дори зиёди омил?ои таби?-биолог? ва и?тимо?-и?тисод? таъсир мекунанд, ки шартан чунин дастабанд? кардан мумкин аст:
1) дара?аи ?аётии мардум, 2) самаранокии хизмати тандуруст?, 3) маданияти санитарии ?омеа, 4) му?ити эколог?.
1. Дара?аи ?аётии мардум (хал?) омили асоситарини бе?таргадонии солимии а?ол?, паст кардани дара?аи фавтнок? ва афзудани давомнокии миёнаи умр буда, аз ин ли?оз, фа?ат он барои инкишофи тамоми бо?имонда омил?о: афзудани маданияти умум? ва санитар?, ?амхор? дар бораи саломат? ва бе?таргардонии му?ити и?отакунанда ва ?айра шароит бунёд мекунад. Ал?ол дар байни давлат?ои ?а?он нишонди?андаи умум? ва ягона эътирофшудаи ифодакунандаи дара?аи ?аёти одамон ву?уд надорад.
Яке аз нишонди?андаи ма?мўии нисбатан такмилёфтаи дара?аи ?аётро "индекси рушди и?тидори (потенсиали) инсоният" (ва ё "индекси рушди башарият") меноманд, ки бо он дар ми?ёси байналхал?? дара?а ва сифати ?аёти а?олии давлат?о ба?о дода мешавад. Он ба худ бузургии миёнаи арифметикии (аз 1 то 0) нишонди?анда?ои ма?мўи ма?сулоти дохилиро ба ?ар сокин, дара?аи маълумотнокии а?ол? ва давомнокии миёнаи умри а?олиро му?ассам кардааст.
Дар байни ин се ?исми таркибии ташакулди?андаи индекси рушди башарият нишонди?андаи бештар бену?сони онро давомники миёнаи умри чашмдошт ташкил меди?ад.зеро онро сохтакор? кардан номумкин аст.
Аз рўи маълумоти СММ дар бораи рушди инсоният дар соли 2000 нишони (индекси) рушди инсоният дар Россия барои соли 1998 0,771 буда, он дар байни 174 давлат?ои ?а?он ?ои 62-юмро иш?ол карда буд. Вале Россия дар ?амон соли 1998 аз рўи давомнокии миёнаи умри занон ?ои 76-умро иш?ол мекард. Коэффисенти умумии фавтнок? дар он сол 13,8%0-ро ташкил дод, ки ин ба нишонди?андаи миёнаи Африка наздик мебошад. Ин ?о такроран ?айд равост, ки давомнокии миёнаи умр нишоди?андаи бе?тарини ма?мў? ва боэтимоди тамоми ?амъи шароит?ои ?аёти одамон аст.
2) Самаранокии хизмати тандуруст? –Омили му?ими солимгардии а?ол? ва паст шудани фавтнок? мебошад. Самаранокии хизмати тандуруст? на бо ми?дори духтурон ва ё кат?ои беморхона?о ба?о дода мешавад, балки бо мабла?гузории зарурии давлат? ва хусус?, бо рушди илми тиб ва ?и?озонии техникии муассиса?ои тибб?, бо ?авасмандии моддии кормандони со?аи тиб, бо дара?аи музди ме?нати он?о (боварие нест, ки духтурони мо?онаи кам гиранда мисли давлат?ои ИДМ-ба мунтазам баланд кардани касби худ, такмилди?ии он ?авасманд бошанд, ва аз ин ?о самаранокии ме?нати он?о паст аст ), 4) ба муносибати байни духтур ва бемор, боварии мариз ба духтури муоли?акунанда ва аз тарафи бемор интихоб кардани духтур, на рўихат? будани дармонго??ову бемористон?о муайян мегардад.
Дар сол?ои охир бо мурури инкишоф ёфтани муносибат?ои бозоргон? дар давлат?ои постсотсиалист?, аз он ?умла дар То?икистон, Россия ва ?айра ба ?ои хизмати ройгонии тибб? ?арчи бештар тибби хусус? ва коперативии музднок (пулак?) реша ронда, васеъ шуда истодааст, ки ба одамон назар ба тибби давлат? бе?тар муносибат мекунанд. Вале дар одамон набудани сармояи зарур? имконият надода истодааст, ки он?о аз имконият?ои тибби пулак? бештар бархўрдор шаванд. Сабабгори чунин ?олат дара?аи пасттарини музди ме?нат, як андоза ?имат будани хизмати тибби хусус? ва дорувори?о мебошанд. Аз ин ?ост, ки мувофи?и маълумоти СММ бештар аз 1,5 млрд нафар а?ол? аз хизмати оддитарини тандуруст? ма?руманд.
3. Маданияти санитар?. Яке аз нати?аи му?ими и?тимоии та?йир ёфтани фавтнок? афзудани а?амияти маданияти санитарии бе?дошти ?омеа ?амчун омили ниго?дорандаи саломат? ва дароз гардидани давомноки миёнаи умри а?ол? мебошад.
Санитария аз лафзи лотинии Sanitas буда, маънояш "саломат?"аст. Он ма?мўи тадбир?ои амалии оид ба ?ифзи солимии одамонро ифода мекунад ва ба масъала?ои ба ?аёт татби? намудани талаботи гигиена (аз юнон? h?giўinos-солим, шифобахш)-солим гардонидани шароити зиндагии а?ол?, пешгирии касали?о равона карда шудааст.
Дар давлат?ои маданияти санитарии ?омеа баланд, албатта, фавтнок? паст мегардад. Ва баръакс, маданияти пасти истеъмоли нўшоки?ои алкогол?, тамокукашии оммав?, аз ?умла васеъ па?н шудани он дар байни занон ва наврасон, истифодаи ?арчи бештари моддаи мухиддар ва нашъманд?, ми?дори зиёди ис?оти ?амли сунъ? бар ивази истифода бурдани восита?ои замонавии пешгирикунандаи ?омиладоршав?, да?алии умум? дар муносибат?ои байни одамон, бадлафз?, бадахло?иву фоси?ии ?авонон, тар?иботи ша?вати бара?на, зўровар? - тамоми ин?о омил?ое мебошанд, ки солимии миллатро барбод меди?анд ва ба афзудани давомнокии миёнаи умри чашмдошт (инчуни ба муста?камгардонии оила ва афзоиши тавалуднок?) мусоидат намекунанд. Аз ин ли?оз, дара?аи пасти маданияти санитар? (умуман маданияту фар?анг) сабаби баланд гардидани фавтнок? хо?ад шуд.
4. Сифати му?ити и?отакунанда. Маълум аст, ки инсоният бидуни му?ити и?отакунанда-ма?мўи омил?ои таби? (табиат), таби? - антропоген? (ландшафти мадан?, ма?ал?ои а?олинишин… ) ва и?тимо?-и?тисод? (ма?мўи муносибат?ои байни одамон дар ?омеа ва муносибати он?о бо неъмат?ои модд? ва мадании барпо кардаашон) арзи ву?уд дошта наметавонад. Ва ?аёти одамон ба сифати муайяни му?ити и?отакунанда ниёзманд мебошанд. Аз ин ли?оз, бад шудани сифати му?ити и?отакунанда барои ?аёти одамон ва саломатии он?о хавфнок аст ва он сабаби баланд шудани фавтнок? мегардад.
Бад шудани му?ити и?отакунанда ба ифлосшавии он вобаста аст. Ифлосшавии му?ит- ин аз меъёри табиии барои ?аёт лозим буда, бар изофа ?уншавии омил?ои (унсур?ои) таби?, кимёв?, биолог? ва антропоген? (аз ?умла ахборот?) мебошад. Ифлосшавии му?ит бо сабаб?ои таби? (ифлосшави таби?) ва зери таъсири фаъолияти хо?агии инсон (ифлосшавии антропоген?)ба амал меояд.
Маълумоти шабакаи мониторингии ?авои ша?ри Россия нишон дод, ки дар 150 ша?ри он ?уншавии модда?ои за?рнок дар атмосфера аз ?удуди меъёри имкомпазир 5 баробар, дар 86 ша?р?о 1- 10 баробар баризофа мебошад.
Аз рўи маълумоти эколог?о наздик нисфи а?олии Россия оби нушокии сифатан ба талаботи гигиен? ?авобгў набударо истеъмол мекунад. ?ариб ?амаи ?авза?ои обии назди ша?р?о бо ин ё он дара?ае бо партов?ои саноатии барои ?аёт ва солимии одамон хавфнок ифлос мебошанд. Ал?ол фа?ат 68% а?олии де?оти Россия аз обтаъминкунии марказонидашуда истифода мебаранду халос. Чунин ?олати ногуворро дар бисёр давлат?ои рўбаинкишоф ва дар ?атори он?о дар То?икистон низ дида мешавад.
Просмотр: 4543
Музыка способна оказывать известное воздействие на этическую сторону души; и раз музыка обладает такими свойствами, то, очевидно, она должна быть включена в число предметов воспитания молодежи.
© 2020 DURAHSHON.TJ. All rights reserved