Дата: 2013-01-05
Таваллуд, таваллуднок? ва омил?ои ба он таъсиркунанда
На?ша:
1. Маф?уми таваллуд ва таваллуднок?.
2. Нишонди?анда?ои демографи ва таваллуднок?.
3. Омил?ои ба таваллуднок? таъсиркунанда.
4. Таваллуднок? дар ?а?он, регион?ои он ва давлат?о.
1. Маф?уми таваллуд ва таваллуднок?
Маф?уми таваллуд аз модар ба дунё омадани фарзандро ифода мекунад. Истило?и таваллуднок? бошад, раванди оммавии омории бачазо? дар ма?мeи модарон, ё худ зудии (суръати) таваллуди фарзандони зинда дар му?ити муайяни и?тимоиро ифода мекунад. Маф?уми таваллуднок? дар демография ифодакунандаи шиддатнокист, яъне шиддатнокии таваллуд дар ма?мeи занон мебошад.
Таваллуд – манбаи асоси афзоиши табиии а?ол? буда, та?лили он ну?таи ибтидоии омeзиши фар?ияти географ? (территор?) дар ?аракати табиии (та?диди) а?ол? ба шумор меравад.
Илми муосир чунин мешуморад, ки характер ва дара?аи таваллуднок? ба сохти и?тимо? – и?тисодии ?амъият вобаста буда, ?онуниятнокии он характери таърих? дорад, агарч? худи таваллуд раванд? биолог? буда, зери таъсири ?онун?ои таби? – биолог? ба амал меояд.
Асоси биологии таваллуд наслнокист, яъне ?обилияти одамон ба та?диди насл аст. Аз ну?таи назари илм? доираи наслнокии одам басо васеъ аст. Вале дар во?еияти ?аёт? бошад дара?аи наслнок? як андоза паст аст- ба ?исоби миёна 10-12 таваллуди зинда (ва ё 15-16 ?омиладоршав?) ба 1 зан дар тамоми давраи репродуктив? (аз лот- rе ва productio – ?осил кардан, давраи бачазо?) рост меояд. Албатта, баъзе зан?о бештар таваллуд карда метавонанд ва ё давраи репродуктив? дар он?о барва?ттар (дар 12-13 солаг?) о?оз ёфта, дертар (дар синни 55-65 солаг?) ба итмом расида метавонад. Аммо чунин ?олат?о дар ?аёт басо кам рух меди?анд.
Дар гузашта а?ида?ое па?н шуда буданд, ки гeё наслнокии одамон ба шароит?ои таби? – и?лим?, нажод, дара?аи таваллуднокии одамон ва ?айра?о вобаста аст. Чунин мешуморанд, ки дар но?ия?ои и?лими гарм назар ба но?ия?ои и?лими мeътадил, дар хал??ои “ва?ш?”( хал??ои пасттамаддуни Африка, Америка, Австралия, У?ёнусия, ?исман Осиё) назар ба хал??ои “ботамаддун”(Европа) наслнок? баланд аст. {атто аксари олимони шe?ратманди асри XIX ( Т. Садлер, П. Ж. Пурдон, Г. Спинсер, А. Дюмон ва диг.) чунин мешумориданд, ки бо баробари афзудани ?идду ?а?ди зе?ни (а?л?), фарбе?шавии ?исми одамон наслнокии он?о паст мегардад. Вале чунин а?ида?о ба ягон тад?и?оти махсус асос наёфта, фа?ат аз таассуроти хушку холии он?о иборат буду халос. Тад?и?оти махсуси имрeзаи илм ягон фар?и географ?, этник? ва ё и?тимоии наслнокиро исбот накардааст.
Мав?уд будани фар? дар дара?аи таваллуднокии байни хал??о фа?ат ба рафтори репродуктивии а?ол? вобаста аст, ки он имконияти амал? гардонидани наслнок? ба шумор меравад.
Рафтори репродуктив? – ин системаи амал ва муносибат?ои ?уфти нико?? ва ё ?айринико?? аст, ки сабаби тавлиди фарзанд (бачазо?) ва ё дасткаш? аз тавлиди он мегардад. Дар навбати худ ба рафтори репродуктивии а?ол? як ?атор омил?ои мухталиф (и?тимо? – и?тисод?, и?тимо? – мадан?, демограф? ва ?) таъсир мекунанд, ки дар бораи он?о поёнтар сухан меравад.
2. Нишонди?анда?ои демографи ва таваллуднок?
Дар демография ?амаи ?одисот ва раванд?ои демографиро дар ду намуди асосии нишонди?анда?о ифода мекунанд: мутла? ва нисб?.
Нишонди?анда?ои мутла? ин ?осили ?амъи оддии ?одисоти демограф? дар ла?заи муайяни ва?т ва ё дар фосилаи ва?т (бештар дар 1 сол) мебошад. Масалан, шумораи а?ол? дар санаи муайян, ми?дори таваллудшудагон, фавтидагон, нико?шудагон ва ?… дар сол, мо? ва ё якчанд сол ва ?… ( а?олии ?Т дар 20.01.2000 6127 ?аз. наф).
Нишонди?анда?ои мутла? худ нишонди?андаи ?айриахборот? буда, одатан дар кор?ои та?лил? ?амчун маълумоти ибтидо? барои ?исобкунии нишонди?анда?ои нисб? истифода бурда мешаванд. Он?о барои та?лили ?иёсии раванд ва ?одисоти демограф? ношомоянд, зеро бузургии он?о ба шумораи а?ол? вобаста аст. Масалан, агар гeем, ки “Фавтнок? имсол 200 ?аз. наф. кам шуд” хатои ма?з мебуд. Зеро, кам шудани ми?дори мурдагон мумкин аст, ки нати?аи кам шудани шумораи умумии а?ол? бошад. Мисоли дигар: дар с.2002 дар вилояти Су?д 42,6 ?аз. наф., дар ВМКБ 4,8 ?аз. нафар таваллуд шудааст. Аз рeи ин маълумоти мутла? агар гeем, ки дар вилояти Су?д назар ба ВМ Кe?истони Бадахшон таваллуднок? бештар аз 8,8 баробар зиёд аст (42,6:4,8 ?=8,87), хато мебуд, чунки а?олии вилояти Су?д назар ба а?олии ВМКБ 7,8 баробар зиёд аст. Фа?ат дар ?олати ми?дори ?одисот ва ё раванд?оро дар шумораи баробари а?ол? му?оиса кардан шиддатнокии ?иёсии он ?одисот ва ё раванди мазкурро муайян кардан мумкин аст. Дар нати?а маълум мегардад, ки таваллуднок? дар вилоят?ои му?оиса кардамон ?ариб баробар аст.
Барои та?лил? ?иёс?, барои му?оиса кардани ?ар кадом ?одисот ва раванд?ои демограф? ч? дар ?олати ором? (бе?аракат) ва ч? дар динамика (та?йирбандаг?) фа?ат аз нишонди?анда?ои нисб? истифода бурдан лозим аст. Ин нишонди?анда?о барои он нисб? номида шудаанд, ки он?о ?амеша ба худ таносуби ?одисоти демографиро нисбат ба шумораи а?ол? дар ягон давр (сол) ифода мекунанд. Талаботи асосии му?оиса кардани ?ар кадом ду аломат (нишонди?анда) – баробар кардани аломат?ои дигари ?одисоти омeхта шуда истода, ба ?уз аломат?ои (нишонди?анда?ои) му?оисашаванда аст.
Бузургии нисб?- ченаки суръати такроршавандаг?, шиддатнокии ?одисоти му?оисашаванда ба шумор меравад. Бузургии нисбии сохтори а?олиро тавсифди?анда бо са?ми (вазни ?иёсии) одамони дар ин ё он гурe?и а?ол? буда чен карда мешавад. Масалан, аз рeи маълумоти рeихагирии соли 2000, дар а?олии ?ум?урии То?икистон 50,3% мардон ва 49,7% занонанд; 26% а?ол? дар ша?р ва 74% дар де?от ?ойгир шудаанд. Ё худ, дар вилояти Су?д а?олии синни ме?нат? (мардон 15-59 сола, занон 15-54 сола) 54,2% аст ва ?айра. Баъзан ?ангоми тавсифи сохтори а?ол? шумораи гурe?и а?ол? на дар шумораи умумии а?ол?, балки дар шумораи яке аз ин гурe? ифода карда мешавад. Масалан, ба ?ои таносуби фоизии (%) мардон ва занони дар боло оварда мумкин аст нишон ди?ем, ки дар То?икистон ба ?ар 1000 нафар мард 988 нафар зан; ба ?ар 100 нафар а?олии синни ме?нат? 85 нафар а?олии синни лаё?ати ме?нат? надошта (?айриме?нат?) рост меояд.
Бузургии нишонди?анда?ои нисбии ?аракати табиии (та?диди) а?олиро одатан коэффисент?о (аз лот со-бо ва efficiens-?осилшуда) меноманд, ки он?о бо дара?аи таваллуднок? ва фавтнок? чен карда мешаванд. Ба коэффисенти ?аракати табиии а?ол? дар асоси анъанаи дар илм ташаккулёфта коэффисент?ои нико?нок? ва тало?нок? низ дохил карда мешавад. Инчунин ба расмият даромадааст, ки нишонди?анда?ои (коэффисент?ои) нисбии ?одисот ва раванд?ои демограф? – ?аракати табиии а?ол? (таваллуднок?, фавтнок?, афзоиши табиии а?ол?, нико?нок?, тало?нок?) дар 1000 нафар а?ол? ?исоб карда мешаванд. Бинобар он?оро бо промилле ( аз лот. p?omille-дар ?азор, ?азоряки ягон во?ид) нишон меди?анд, ки аломати (рамзии) он 0/00 аст.
Гурe?и дигари омил?оеро, ки ба таваллуднок? таъсир мекунанд, омил?ои демограф? меноманд. Ба он сохтори ?инс? ва синну солии а?ол?, синни ба а?ди нико? дохилшав?, нико?нок?, тало?нок? таркиби оилавии а?ол? дохил мешавад.
?айд шуд, ки вайрон шудани сохтори ?инс? ва синну солии а?ол? ?амчун нати?аи му?о?ирати а?ол? ва ё ?анг?о ба таваллуднок? таъсири манф? дорад. Мувозинати ?инсии а?ол?, бахусус дар давраи репродуктив? сабаби мeътадил ва ё як андоза баландтар гардидани таваллуднок? мешавад. Аммо вайрон шудани ин мувозинат, дар шумораи а?олии давраи фертил? кам ё зиёд шудани ин ё он ?инс сабаби камшавии таваллуднок? мегардад. Ё худ дар шумораи умумии а?ол? зиёд шудани са?ми одамони синни репродуктив? таваллуднокиро ?оннок мекунад ва баръакс, кам шудани са?ми а?олии синни репродуктив? таваллуднокиро паст мегардонад.
Яке аз омили ба таваллуднок? таъсиркунандаи демограф? ин синну соли нико?? мебошад. Дар ?амъияти ?абилав? ва?ти ба нико? даромадан одатан ба давраи камолоти ?инс? рост меомад. Минбаъд синни нико?? баландтар гардид. Ба ин ?олат та?йироти шароит?ои и?тимо? - и?тисодии дар ?аёти одамон ба ву?уд омада, мусоидат кард. Дар ?а?они имрeза синни нико?? дар давлат?о фар?и калон дорад. Одатан дар давлат?ои рeбаинкишоф ({индустон, Туркия, аксари давлат?ои Африка, давлат?ои ислом?) нико?и барва?т? (барои духтарон 14-15 солаг?) расм шудааст. Дар давлат?ои мутара??? (Европа, Америкаи Шимол?, Австралия...) нико?и дер? (барои духтарон - 23-25 солаг?,?атто дар “давлати арeсони калонсол ва му?аррадон” - Ирландия зиёда аз 28 солаг?) ба анъана даромадааст. Сониян, дар давлат?ои мутара??? бартарии оила?ои камфарзанд ва танзими таваллуд, дар оила асос? буда, синни нико?? кай?ост, ки а?амияти худро гум кардааст. Зеро таваллуди як-ду фарзанд ва?ти зиёдро талаб намекунад ва дар чунин давлат?о (дар давлат?ои дигар низ) ба дара?аи таваллуднок? рафтори репродуктивии а?ол? таъсири калон дорад. Зери маф?уми рафтори репродуктив? системаи амалиёт ва муносибат?ои ?уфти нико?? (волидон) ва ?айринико?ие фа?мида мешавад, ки он сабабгори таваллуди ми?дори муайяни фарзанд дар оила мегардад. Албатта, агар волидон хо?анд, ки со?иби фарзандони зиёд ва оилаи серфарзанд бошанд,ба он мекeшанд, ки таваллуднок? баланд гардад. Ва баръакс, агар муносибат ва амали волидон ба ми?дори ками фарзанд ва оилаи хурд равона карда шавад, пас дар ин ?олат таваллуднок? паст мегардад.
Дар ибтидои асри дар Россия ва сарзамин?ои ба ?айати он дохилбуда, аз ?умла дар ?аламрави ?озираи То?икистон нико?и барва?т? бартар? дошт.Минбаъд, дар давраи шeрав?, синни миёнаи нико?? баландтар гардид.Дар сол?ои 60-70-уми а.?? он меъёр барои мардон 27 сол ва барои занон 25 солро ташкил дод. Дар сол?ои охир пастшавии синни нико?? ба чашм расид (дар миёни сол?ои 80-уми а. ?? ними домодон аз синни 24 сола ва арeсон –аз синни 22 сола хурд буданд). Синни нико?? ал?ол дар Россия ?онунан 18 солаг? барои ?ар ду ?инс, дар То?икистон 17 солаг? муайян карда шудааст.Вале дар Россия синни миёнаи нико?и якум дар соли 1995 барои мардон 24,8 сол,барои занон 22,6 солро ташкил дод. Ба паст шудани таваллуднок? ба дара?аи муайяни тало?нок? низ таъсир дорад. Зиёд шудани тало?нок?, яъне бекор карда шудани а?ди нико? ва вайрон шудани оила таваллуднокиро кам мегардонад. Мисоли онро дар Россия дидан мумкин аст, ки дар сол?ои 1970-2002 дара?аи тало?нок? 2 баробар зиёд шудааст (аз 3%0 то ба 6%0 расида аст). Баръакси тало?нок? зиёд шудани нико?нок? ба таваллуднок? таъсири мусбат дорад. Зеро он сабаби зиёд шудани оила?ои ?авон гардида, дар он?о кeшиш ба фарзанди аввалин бештар аст. ?оиз ба ?айд аст, ки дар Россия яке аз сабаб?ои паст фаромадани таваллуднок? дар ?атори болоравии тало? ма?з камгардии ?айди а?ди нико? ба шумор меравад: он аз 12,5%0 с.1960 то ба 6,2%0 дар соли 2000, яъне 2 баробар кам шудаааст.
Назорати таваллуднок? дар оила ва ?амъият
Маълум аст, ки ду усули танзими таваллуднок? мав?уд аст-усул ва восита?ои контрасепсия (аз лот. “cont?a”-зид, му?обил ва cept?o-?омила, зидди ?омила) ва ис?оти ?амл (аборт-аз лот. «a?o?t?s»-бачапарто?). Дар мар?ила?ои аввали танзими таваллуднок? ис?оти ?амл (ис?оти ?анин) бартар? дошт, вале дар зина?ои нисбатан дертари эволютсияи демограф?-рафтори контрасептив? бештар доман па?н кардааст.
Дар бисёр давлат?о ис?оти ?амли сунъ? ?амоно усули бештар па?ншудаи танзими ми?дори фарзанд дар оила ба шумор меравад. Баъзан ми?дори ис?оти ?амл аз ми?дори зинда таваллудшудагон зиёдтар ва ё ба он баробар мешавад.
Просмотр: 3892
Музыка способна оказывать известное воздействие на этическую сторону души; и раз музыка обладает такими свойствами, то, очевидно, она должна быть включена в число предметов воспитания молодежи.
© 2020 DURAHSHON.TJ. All rights reserved