Андоз аз арзиши иловашуда дар мар?ила?ои аввалини инкишофи андозбанд? му?арар карда шуда, ба гурў?и андоз?ои умуми?ум?урияв? шомил гардид. Ин намуди андоз бори аввал тиб?и ?онуни ?ум?урии То?икистон «Дар бораи андози арзиши иловашуда» аз 06.01.1992 с. ?ор? карда шуда, дар м.19 ?онуни ?ум?урии То?икистон «Дар бораи асос?ои низоми андоз» аз 20.06.1994 с. ва минбаъд дар фасли 7 (аз боби 24 то боби 32) Кодекси андоз аз 12.11.1998 с. муста?кам гардид. Айни замон танзимнамоии ?у?у?ии андози арзиши иловашуда бар асоси меъёр?ои фасли 7-уми КА ?Т аз 04.12.2004 амал? гардонида мешавад.
Андози номбурда ч? дар мар?ила?ои аввал ва ч? баъдина вобаста ба меъёри фоиз? ба тари?и муста?кам ва афзуншаванда ситонида мешавад. Агар дар соли 2007-ум даромад?о ба ?исоби бу?ет аз ?исоби ин намуди андози му?ими умуми?ум?урияв? дар ?а?ми 210,7 млн. сомон? пешбин? шуда бошад ?ам на?ша бо ?иёси 220 млн. сомон? и?ро гардид, ки ин ?ам бошад аз нуфузи ин андоз дарак меди?ад.
Андози арзиши иловашуда андози мутаносиб низ ба ?исоб меравад. Мавриди чунин як тарзи анозбанд? ?аминро ?айд кардан ?оиз аст, ки дар адабиёт?ои ?у?у?? шар? дода нашуда ?амчун андозбандии мутаносиб барои ?ар андозсупоранда на мабла?и баробари андоз, балки му?аррар кардани меъёри баробари андозро дар назар дорад. Мисоли равшани му?аррарсозии чунин як меъёр?ои баробарро метавон дар ?онун?ои ?Т дар бораи бу?ети давлатии соли дахлдор дарёфт намуд. Дар назар аст, ки андози номбурда ба гурў?и андоз?ои мутаносиб дохил мешавад, ?амон тавре ки аксари андоз?ои умуми?ум?урияв? ба ?амин гурў?и андоз?о шомиланд.
Барои фа?миши ?ама?ониба андози номбурда хуб мешуд, ки ба маф?уми легалии он рў биёрем. Тиб?и м. 200 КА ?Т андози арзиши иловашуда гуфта, шакли ба бу?ет гирифтани ?исми арзиши дар ?араёни исте?сол ва муомилоти мол, и?рои кор ва хизматрасонии дар ?аламрави ?ум?урии То?икистон иловашуда, инчунин ?исми арзиши тамоми мол?ои андозбандишавандаи ба ?аламрави ?ум?урии То?икистон воридшавандаро меноманд. ?онунгузор ?амчунин муайян намудааст, ки андози арзиши иловашуда дар ?ама мар?ила?ои исте?солот, муомилоти мол?о, и?роиши кор?о ва хизматрасон? пардохта мешавад. Дар баробари ин андози арзиши иловашуда ба тарзи мусб?, яъне меъёри муста?камгардида ва ба тари?и меъёри сифр? ситонида мешавад.
Супорандагони асосии андози арзиши иловашуда со?ибкорон ма?суб меёбанд. Ма?з доираи фаъолияти он?оро исте?сол ва муомилоти мол, и?рои кор ва ё расонидани хизмат ташкил меди?ад. Мутоби?и му?аррароти ?онунгузории андоз ?аддии ни?оии амалиёт?ои андозбандишавандаи субъектони хо?агидор дар 12 мо? яъне соли та?вим? зиёда аз 200 ?аз. сомон? муайян карда шавад, он го? дар ин ?олат чунин субъектон ба сифати супорандаи андози арзиши иловашуда эътироф мегарданд.
Бояд гуфт, ки супорандагони ин намуди андоз ?ам дар асос?ои ихтиёр? ва ?ам и?бор? ба чунин сифат ба ?айд гирифта мешаванд. Иловатан ?ангоми ба?айдгирии чунин субъектон ба он?о аз ?ониби ма?омоти андоз ша?одатномаи ба?айдгир? ?амчун супорандаи андози арзиши иловашуда дар мў?лати 10 рўз аз рўзи пешни?оди ?у??ат?ои лозим? дода мешавад. Супорандагони андози арзиши иловашуда дар фе?расти супорандагони чунин намуди андоз ?ой мегиранд ва дар назди ма?омоти андоз ?исоботди?анда мебошанд. Давраи ?исоботии он?о мо?и та?вим? муайян гардидааст. ?амзамон ?онунгузор дар м.203 КА ?Т ба?айдгирии ихтиёриро бо ма?сади андозбанд? пешбин? намуда, омили асосиро маш?ул шудан ба фаъолияти со?ибкор? медонад. Шахсони ?исмонии му?аррар? наметавонанд дар навбати худ ?амчун супорандаидаи андози арзиши иловашуда эътироф гарданд.
Объекти андозбандии андози арзиши иловашударо тиб?и м. 206 КА ?Т ин?о ташкил меди?анд:
-амалиёт?ои андозбанд? ва воридоти андозбандишаванда;
-та?вили мол?о, и?рои кор?о ва хизматрасон?;
-хариди мол?о (кор?о, хизматрасони?о) аз тарафи андозсупоранда бо пардохти андози арзиши иловашуда ва ба?исобгирии мабла?и дахлдор ё доштани чунин ?у?у?, агарчанде ки истифодаи мол?о (кор?о, хизматрасони?о) барои фаъолияти ?айрисо?ибкор? бошад;
-та?вили мол?о, и?рои кор?о ва хизматрасон? ба кормандони худ, агарчанде ки ройгон бошад;
-исте?соли мол?о, и?рои кор ва хизматрасон? аз ашё ва ё мавод?ои фармоишгар;
-мол?ои ба ?аламрави ?ум?урии То?икистон воридшаванда ва ё воридшуда тиб?и эъломияи гумрук? ба расмият даровардашуда.
?онунгузор дар баробари объект?ои андозбандишаванда ?амчунин номгўи объектонеро му?аррар намудааст, ки аз супоридани андози арзиши иловашуда озод мебошанд (м. 211 КА ?Т). Ба ин доира та?вили мол?о, и?рои кор?о ва хизматрасони?ои зерин (ба истиснои содироташон) дохил мешаванд:
фурўш, ба и?ора супоридани амволи ?айриман?ул ба ?уз аз:
-фурўш ва ё супоридани бинои ме?монхона?о ё манзилго??о барои истиро?аткунандагон;
-фурўш ва ё супоридани бино?ои исти?оматии аз нав сохташуда ба ?айр аз ?олат?ое, ки ин бино?о ?амчун манзили исти?омат? камаш дар давоми 2 сол истифода шудааст.
-хизматрасони?ои молияв? (дар ?исмати и?ораи молияв?) дар ин ?олат тан?о фоиз?о озод карда мешаванд;
-та?вили асъори милл? ва (ё) хори??, ко?аз?ои ?имматнок (ба истиснои ма?сад?ои нумизмат?);
-хизматрасонии дин? ва маросим? аз ?ониби ташкилоти дин?;
-хизматрасонии тибб? дар ?олати доштани и?озатномаи дахлдор барои маш?ул шудан ба ?амин намуди фаъолият ?айр аз хизматрасонии косметолог?;
-хизматрасони?о дар со?аи таълиму тарбияи томактаб?, та?силоти умумии асос?, миёнаи умум?, та?силоти ибтидо?, миёна ва олии касб?, -та?силоти касбии баъд аз муассисаи олии таълими?, та?силоти иловаг? ва махсус дар сурати доштани и?озатномаи дахлдор барои маш?ул шудан ба чунин намуди фаъолият?о;
-та?вили мол?о, и?рои кор?о ва хизматрасони?о, ки муста?иман муассиса?ои пенитенсиарии ?ум?урии То?икистон ё корхона?ои давлатие, ки ба низоми пенитенсиарии ?ум?ур? шомиланд, исте?сол намудаанд (и?ро намудаанд, хизмат расондаанд);
-та?вили рўзномаю ма?алла?о, адабиёти баде?, адабиёти бачагона, асар?ои илмии техник?, адабиёти таълим?, инчунин и?рои кор?о оид ба нашри он?о (ба истиснои навъ?ои эротик? ва хусусияти махсуси рекламав? дошта);
-та?вили мол?ои (либос ва пойафзол, кўло? ва ма?сулоти ?ўроб) навъ?ои кўдакона, ки бо номгўй аз тарафи ?укумати ?Т муайян карда мешаванд;
та?вили ма?сулоти махсуси истифодаи фард? барои маъюбон, ки аз тарафи ?укумати ?Т муайян карда мешаванд;
-хизматрасонии санаторию курорт?;
-та?вили ма?сулоти ?унармандию баде?, асбоб?ои муси??, ки бо номгўй аз тарафи ?укумати ?Т муайян карда мешаванд;
-та?вили алюминийи аввалия, пахтаи коркарднашуда ва нахи пахта, аз ?умла барои содирот (ба истиснои пахтаи коркарднашуда, ки барои содирот пешбин? шудааст);
-та?вили тилло, ну?ра, платина, палладий (родий, иридий, рутений, осмий) ба Бонки миллии ?ум?урии То?икистон ?амчунин та?вили тилло, ну?ра, платина, палладий (родий, иридий, рутений, осмий), алмос?ои табии (коркардшуда ва коркарднашуда), сапфир?о, зумуррад, рубин, александрит?о, гав?ар ва шпинел?о ба Вазорати молияи ?Т барои Хазинаи давлатии сарват?о.
?айр аз ин як ?атор воридот аз супоридани андози арзиши иловашуда озод карда шудааст. Ба монанди:
-воридоти асъори милл? ва (ё) хори??, ко?аз?ои ?иматнок (ба истиснои ма?сад?ои нумизмат?);
-воридоти тилло, ну?ра, платина, палладий (родий, иридий, рутений, осмий) аз ?ониби Бонки миллии ?ум?урии То?икистон, ?амчунин воридоти тилло, ну?ра, платина, палладий (родий, иридий, рутений, осмий), алмос?ои табии (коркардшуда ва коркарднашуда), сапфир?о, зумуррад, рубин, александрит?о, гав?ар ва шпинел аз ?ониби Вазорати молияи ?Т барои Хазинаи давлатии сарват?о;
-воридоти мол?о ба сифати кўмаки башардўстона, воридоти мол?о ба ташкилот?ои э?сонкор? бо ма?сади бартараф кардани о?ибат?ои офат?ои таби?, ва фалокат?о, ки ройгон дода мешаванд, инчунин воридоти мол?ое, ба ма?омоти давлатии ?ум?урии То?икистон ройгон дода мешаванд;
-воридоти та??изоти исте?солию технолог? ва ма?сулоти такмилии (комплектии) он?о (ки ма?муи ягонаро ташкил меди?анд, яъне кори та??изоти исте?солию технолог? бе он?о имконнопазир аст) барои ташаккул ё пурра кардани фонди оинномавии корхона?о ё азнавта??изонии техникии исте?солоти амалкунанда ба шарте, ки ин амвол муста?иман дар исте?сои мол?о, и?рои кор?о ва хизматрасон? мутоби?и ?у??ат?ои таъсисии корхона истифода гардад ва ба категорияи мол?ои та?тиаксиз? ?арор нагирад, инчунин амволи шахсие, ки кормандони хори?ии корхона?ои дорои сармояи хори?? муста?иман барои э?тиё?оти худ ба ?ум?ур? ворид менамоянд. Имтиёзи номбурда тиб?и Ка ?Т аз 4 сол зиёд буда наметавонад;
-воридоти техникаи кишоварз? ва ?исм?ои э?тиётии он тиб?и номгўи муайянннамудаи ?укумати ?ум?урии То?икистон, инчунин дорувории тибб?, воридоти асбоб?ои тибб? фармасевт? мутоби?и номгўйе, ки аз ?ониби ?укумати ?Т муайян карда мешавад;
-воридоти мол?ое, ки барои татби?и лоиа?ои ма?садноки маъ?ул донисташудаи ?укумати ?Т аз ?исоби (дар доираи) мабла?и грант?о ва (ё) кредит?о (?арз?о), ки шахсони ?у?у?? ва во?е?, давлат?ои хори??, ?укумат?ои давлат?ои хори?? ё ташкилот?ои байналмилал? додаанд, амал? мешаванд;
-воридоти намуд?ои асоии ашёи хом (ба истиснои мол?ои зераксиз?), масоле?, захира?ои энергетик? ва та??изот, тиб?и номгўй ва ?а?ми му?арраркардаи ?укумати ?Т, ки бевосита заводи алюминийи ?ум?ур? бо ма?сади исте?соли алюминийи аввалия истифода мебарад;
-воридоти ма?сулоти махсуси истифодаи фард? барои маъюбон, ки аз тарафи ?укумати ?Т муайян карда мешавад.
Меъёри андози арзиши иловашуда тиб?и м.224 КА ?Т 20%-ро ташкил меди?ад. ?амзамон, ?онунгузор меъёри номбурдаро дар ду ?олат яъне гардишоти андозбандишаванда ва воридоти андозбандишаванда (ба истиснои содирот) татби? менамояд. Дар робита ба ин меъёр ?амчунин ?айд кардан лозим аст, ки ба ?айси исботи супоридани ин намуди андоз счет-фактура?о баромад менамоянд. Ин ?у??ат?ои ?атъии ?исобу китоб буда, дар 3 нусха тартиб дода мешаванд ва бо эъломияи андози арзиши иловашуда пешни?од карда мешаванд. Яке аз он ба дастраскунандаи (харидор, фармоишгар) мол?о, кор ва хизматрасон? тааллу? дошта, нусхаи дигар ба андозсупоранда (шахсе, ки онро навиштааст) мутаалли? аст ва ахиран нусхаи сеюм ба ма?омоти андоз нигаронида шудааст, ки мутаносибан дар журнали ?айди махсус ба ?исоб гирифта мешавад.
Инчунин ?онунгузории андоз дар нисбати содироти мол?о меъёри ба тари?и сифр андозбандишавандаро муайян намудааст. Мутоби?и м. 214 КА ?Т дар сурати содироти мол?о ба истиснои содироти алюминийи аввалия, пахтаи коркарднашуда, нахи пахта, метал?ои ?имматба?о, санг?ои ?имматба?о, маснуоти заргар? аз метал ва санг?ои ?имматба?о чунин меъёр мавриди истифодабар? ?арор мегирад.
?айд кардан лозим аст, ки нисбати як ?атор аз ин имтиёз?о аллакай дар ?ум?ур? та?рибаи ?онунгузор? андўхта шудааст. Масалан, тиб?и м.11 ?онуни ?Т «Дар бораи Бу?ети давлатии ?ум?урии То?икистон барои соли 2008» аз 14.11.2007 с. та?ти №337 и?рои кор ва хизматрасонии фармоишгарону пудратчии асосии ме?монхона?ои пан?ситорадори ш. Душанбе «Исмоили Сомон?», «Сирена Душанбе», во?еъ дар хиёбони Айн?, Исмоили Сомон?, Маркази фар?анги Осиёи Миёна ва корхонаи ресандагию бофандаг? бо сехи рангу бор аз андози арзиши иловашуда дар соли 2008 озод карда шудаанд. Ва на тан?о аз ин намуди андоз балки андоз?ои истифодабарандагони ро??ои автомобилгард, андоз аз фоидаи шахсони ?у?у??, андози ?адди а?ал аз даромади корхона?о ва андози и?тимо? аз ашхосе, ки ша?рвандони ?ум?урии То?икистон намебошанд ва дар ин объектон кор менамоянд. Мавриди дигар бошад бар асари як ?арори иловагии парлумони кишвар ба бу?ети давлат? корхонаи муштараки То?икистону Эрон оид ба исте?соли трактор «То?Ирон» аз андози арзиши иловашуда ?ангоми ворид кардани та??изот озод гардид. Ин дар навбати худ метавонад боиси паст гардидани арзиши аслии ин намуди ма?сулот бо ма?сади минбаъд бештар ба исте?солот ворид кардани технология?ои навтарини хо?агии ?ишло? гардад.
Та?рибаи аксари давлат?ои дунё ша?одат меди?ад, ки андози арзиши иловашуда навобаста аз вазъи пешрафти и?тисод? ситонида шуда, маъмулан барои пиёдасозии функсия?ои и?тимоии давлат равона шудааст. Масалан, дар Олмон объекти чунин намуди андоз гардиш?о оиди фурўши мол?ои ?амхуд? ва ?ам аз дигар ?ой дастрасгардида, расонидани хизмати исте?сол? ва ?айриисте?сол? дар ?удуди кишвари номбурда пешбин? карда мешавад. Ё ин, ки воридоти мол?о аз давлат?ои ?айри Итти?оди Аврупо ва истеъмолоти худ? низ андозбандишаванда мебошанд. Меъёри андози арзиши иловашуда низ дар мамолики хори?? гуногун мебошад. Вале дар аксари ?олат?о ?адди андозбандишаванда ва доираи фаъолият та?йирёбанда аст. Барои мисол, дар Уганда доираи субъектони чунин намуди андозро ашхоси со?ибтахассус ба мисли меъморон, аудиторон ва ё ?у?у?шиносон ташкил менамоянд, ки дар навбати худ ?амчун со?ибкор баромад менамоянд. Дар давлат?ои Итти?оди Аврупо бошад дар ин маврид?о ?адди ба?айдгирии ин гуна ашхос му?аррар карда шудааст, ки 15 ?аз. евроро ташкил меди?ад. ?а?ми андоз низ гуногун аст, масалан, дар Эквадор он 15%-ро ташкил меди?ад.
?амин тавр, андози арзиши иловашуда, яке аз воситаи му?ими ?анигардонии бу?ети давлат?ба ?исоб рафта, дар шароити и?тисоди бозор? ?ор? кардани он ба принсип?ои амалисозии фаъолияти со?ибкор? ?аробат дошта, одатан барои рушди и?тисодиёти милл? ва ?ифзи манофеи ?амъият? нигаронида шудааст.