Дата: 2017-10-24
Оид ба пайдоиши ?аёт дар рўи Замин, ки яке аз проблема?ои му?имтарини табиатшинос? мебошад, дар давра?ои гуногуни таърихи инсоният а?ида?ои мухталиф, ва аксар ва?т соддалав?она, баён шуда буданд. Аз назари илми муосир се а?ида оид ба пайдоиши ?аёт дар рўи Замин ба ?а?и?ат наздик ?исобида мешавад.
а) нишона?ои ?аёт дар ?итъа?ои гуногуни Олам ?ама ва?т мав?уд буд;
б) нишона?ои соддатарини ?аёт ба Замин аз кай?он оварда шудаанд (гипотезаи панспермия);
в) ?аёти биолог? хоси сайёраи Замин буда, дар мар?илаи муайяни эволютсияи он ма?з дар рўи Замин пайдо шудааст.
Табиатшиносии асри 20 дар масъалаи омўзиши ?аёт ва пайдоиши он дар рўи Замин ?адами ?атъ? гузошта, дар ?алли ин масъала ба нати?а?ои назаррас со?иб шуд. Дар нати?аи таъсири мута?обилаи со?а?ои гуногуни табиатшинос? дар хатти пайвасти он?о самт?ои нави тад?и?от, аз ?умла биофизика, биохимия, биологияи молекулав?, генетика, биохимияи кай?он? ва ?оказо пайдо шуданд. Дар нати?а оид ба мо?ияти ?аёт дар рўи Замин маълумот?ои боэътимоди илм? ба даст омад. Дар замони ?озира да?и?ан маълум аст, ки мав?удоти зинда (аз соддатарин?о то ширхўр?о) аз ?амон як пайваста?ои химиявии органик? иборатанд ва бино бар он, пайдоиши умум? доранд. ?айр аз ин мувофи?и принсип?ои илми муосир организм?ои зинда аз ?айризинда дар нати?аи эволютсия ва бо просесс?ои соф таби? пайдо шудааст. ?аёт яке аз хосият?ои материя буда, дар як мар?илаи муайяни таърихи Замин, чун нати?аи просесс?ои тўлон? (миллион?о ва миллиард?о солро дарбар гиранда) ба ву?уд омадааст.
?адвали 3.
Намунаи гурў?бандии организм?ои зинда
Таксон?о |
Намоянда?о |
||
Инсон |
Муш |
Гандум |
|
Олам (царство) |
?айвонот |
?айвонот |
растани?о |
Тип |
Мў?радорон |
Мў?радорон |
Пўшидатухм?о |
Синф |
Ширхўр?о |
Ширхўр?о |
Якпаллаг? |
Гурў? |
Примат?о |
Хояндагон |
?алладона?о |
Оила |
Гоминид?о |
Мушон |
?алла |
Авлод |
Одам |
Муш |
Гандум |
Намуд |
Одами бошуур |
Муши хонаг? |
Гандуми сахт |
Аз ин ну?таи назар аз се а?идаи зикршуда оид ба пайдоиши ?аёт, а?идаи якўм, ки гўё ?аёт дар Олам ?амеша мав?уд будааст, асоси илм? надорад ва фикри ботил ?исобида мешавад. Вале ду а?идаи дигар, яъне б) «?аёт аз кай?он ба Замин омадааст» ва в) «?аёт ма?сули просесс?ои хоси замин? мебошад», аз ?а?и?ати илм? дур нестанд. Ба тарафдории а?идаи (б) гуфтан кифоя аст, ки дар таркиби метеорит?о ?амон аминокислота?о, асос?о, карбогидрат?о ва фосфат?ое, ки ма?з аз он?о организм?ои зиндаи рўи Замин таркиб ёфтаанд, мав?уд мебошад. Ба тарафдории ин а?ида олимони маш?ури аср?ои 19 ва 20, физики англис У. Томсон (барон Келвин), физик ва математики немис Г. Гелмголтс, физик ва химики швед? (муаллифи гипотезаи панспермия) С. Аррениус, табиатшинос ва мутафаккири ба?астаи рус В.И.Вернадский ва дигарон далел?ои зиёди илм? пешни?од карда буданд. Ба?с?ои илм? оид ба афзалияти яке аз ин ду а?ида то замони ?озира давом доранд, вале аксари олимон имрўз бар онанд, ки ?аёт ма?з дар сайёраи мо пайдо шудааст. Ба тарафдории ин а?ида олимони асри 20, биохимики рус А. Н. Опарин ва физик ва биохимики инглис ?. Бернал фикр?ои тозаи эътимодноки илм? баён кардаанд.
?адвали 4
Эволютсияи олами зинда
Эра?о |
Хусусият?ои асосии фар?кунанда |
Ибтидои эра |
Давомнок? |
|
|
|
|
|
Хотимаи давраи яхбандии охирин, ба ву?уд омадани тамаддун |
11 ?азор сол пеш |
|
|
Мурда рафтани ширхўр?ои калон?усса, пайдоиши инсон |
2,5 миллион сол пеш |
|
|
Падоиши аввалин маймун?ои одамшакл |
34 миллион сол пеш |
|
|
Пайдоиши аввалин ширхўр?ои муосир |
60 миллион сол пеш |
|
|
Пайдоиши ширхўр?ои халтадор ва паррандагон |
200 миллион сол пеш |
|
|
Аввалин динозавр?о ва ширхўр?ои тухмзо |
250 миллион сол пеш |
|
Кайнозой |
Мурда рафтани аксари намуд?ои организм?ои зинда (?ариб 95 фоиз) |
300 миллион сол пеш |
|
|
Пайдоиши дарахтон ва хазандагон (ангиштсанг) |
360 миллион сол пеш |
|
|
Пайдоиши обхоки?о ва растани?ои спорадор |
420 миллион сол пеш |
|
Мезозой |
Пайдоиши растани?ои ол?, баромадани организм?ои зинда ба хушк? |
450 миллион сол пеш |
|
|
Пайдоиши мў?радорон |
525 миллион сол пеш |
|
Неопротерозой |
О?ози та?симшавии супер?итъа |
1 миллиард сол пеш |
|
|
Пайдоиши супер?итъа (хушк?) ва суперу?ёнус |
1,2 миллиард сол пеш |
|
Мезопротерозой |
Пайдоиши аввалин обсабз?о |
1,4 миллиард сол пеш |
|
Протерозой |
Пайдоиши организм?ои бисёр?у?айра |
1,7 миллиард сол пеш |
|
|
Ба ву?уд омадани раванди фотосинтез дар ?у?айра?о |
2,5 миллиард сол пеш |
|
Архей |
Ба ву?уд омадани аввалин организм?ои зинда (соддатарин?ои бе?у?айра ва ?у?айраг?) |
3,7 миллиард сол пеш |
|
Катархей |
Пайдоиши ?ишри Замин, у?ёнус?о |
4,5 – 4,6 миллиард сол пеш |
0,9 – 0,7 миллиард сол |
?амин тавр, ?аёти биологии рўи Замин ма?сули просесс?ои тўлонии замин? ?исобида мешавад. Агар синну соли Замин та?рибан 4,5 – 4,7 миллиард сол тахмин карда шавад, пас ?аёт таърихи 3,8 миллиард сола дорад, зеро дар ?инс?ои ба давраи токембрий ростоянда нишона?ои фаъолияти организм?ои зинда ба ?айд гирифта шудаанд.
Просесси пайдоиши ?аётро дар рўи Замин ба якчанд мар?ила?о ?удо кардан мумкин аст:
а) мар?илаи пайдоиши пайваста?ои органикии соддатарин аз модда?ои ?айриорганик?. Дар ин давра аз элемент?ои химиявии сабуки гидроген, карбон, нитроген ва оксиген пайваста?ои химиявии об, метан, гази ангидриди карбон, аммиак ва молекула?ои оксигену, гидрогену, нитроген пайдо шудаанд. Дар ин мар?ила атмосфераи ибтидоии Замин ба ву?уд меояд, ки характери бар?ароркунанда дошт. Бо пастшавии ?арорати сат?и Замин бу??ои оби дар атмосфера мав?уд буда моеъ гашта, ба?р?о ва у?ёнус?оро ба ву?уд овардаанд. Дар нати?а тадри?ан дар сат?и сайёраи Замин ми?дори зиёди пайваста?ои органикии соддатарин ?амъ шудаанд.
б) мар?илаи пайдоиши пайваста?ои органикии мураккаб. Да ин мар?ила дар та?ти таъсири ?арорати баланд, разряд?ои бар?? ва таъсири нур?ои ултрабунафши Офтоб аз пайваста?ои органикии содда пайваста?ои мураккаб, ба монанди карбогидрат?о, аминокислота?о, сафеда?о, кислота?ои нуклеат ва ?айра пайдо мешаванд. Имконияти ин гуна просесс?ои химияв? бо та?риба?ои лаборатор? бор?о исбот карда шудааст. Ин та?риба?о, аз ?умла, нишон доданд, ки молекулаи сафеда?о натан?о дар просесс?ои дохили?у?айраг?, балки дар шароити лаборатор? аз модда?ои органик? ?осил мешаванд. ?айр аз ин, дар ин давра бо зиёд шудани ми?дори оксиген атмосфераи Замин хосияти бар?ароркунии худро гум карда, хосияти оксидкунанда (туршкунанда) пайдо мекунад. Дар нати?аи оксидшавии модда?ои органикии мав?уда, пайваста?ои органикии боз ?ам мураккабтар, ки асоси организм?ои зиндаро ташкил меди?анд, ба ву?уд меоянд. Дар давра?ои охирини ин мар?ила пайваста?ои органикие пайдо мешаванд, ки ба нахуст?у?айра?о монанд буда, баъзе аломат?ои ?аёт? зо?ир мекунанд.
в) мар?илаи пайдоиши шакл?ои соддатарини ?аёт. Мар?илаи му?имтарин ва аз назари маънидод мушкилтарин ба шумор меравад. Дар ин мар?ила макромолекула?ои пайваста?ои органикии ?осилшуда хосияти синтези матритсавии сафеда (синтези дохили?у?айрагии сафеда), яъне худафзоишёб? пайдо мекунанд, ки аломати нодиртарини организм?ои зинда мебошанд. Мутаассифона, то ба ?ол механизми ин гузариш аён нест. Оид ба маънидоди ин механизм як ?атор гипотеза?о баён шудаанд, вале ?амаи он?о аз камбуд? хол? нестанд. Дар замони ?озира яке аз гипотеза?ои боэътимод дар асоси принсип?ои назарияи худташкилёб? (синергетика) пешни?од шудааст, ки мувофи?и он система?ои кушода, ?айрихатт? ва диссипатив? хосияти худташкилёб? зо?ир мекунанд. Аз ин ну?таи назар организм?ои зинда объект?ои синергетик? мебошанд (нигар ба мавзўи 8).
Гузариш ба синтези матритсавии сафеда?оро просесси ?а?ишноки сифатии эволютсияи материя номидан мумкин аст. Ин просесс тан?о дар шароити муайяни му?ити атроф имконпазир буда, фаъолияти минбаъдаи организм?ои зиндаи пайдошуда ин шароитро тадри?ан та?йир меди?анд. Бино бар он дар замони ?озира мав?удоти зинда тан?о ва тан?о бо ро?и афзоишёб? ба дунё меоянд.
Пас аз пайдоиши ?аёт инкишофи он бошитоб суръат мегирад. Агар мар?илаи аз нахуст?у?айра ба ву?уд омадани ?у?айра?ои аэроб? (фурўбарандаи оксиген) та?рибан 2 миллиард солро дар бар гирифта бошад, пас пайдоиши растани?о ва ?айвонот таърихи ?амаг? 500 миллионсола дорад. Агар парранда?о ва ширхўр?о та?рибан 100 миллион сол му?аддам пайдо шуда бошанд, пас примат?о (махлу??ои маймуншакл) ?амаг? 10-12 миллион сол пештар ба ву?уд омада, ташаккулёбии инсон бошад тан?о 5-3 миллион соли охиррро дар бар гирифтааст.
Проблемаи дигари му?имтарини табиатшиносии муосир, дар ?атори проблема?ои пайдоиши Олам, объект?ои кай?он? ва ?аёти биолог?, пайдоиш ва ташаккулёбии инсон ва ?амъияти инсон? ба шумор меравад. Бо ву?уди он, ки ин масъала дар ?ар давру замон ди??ати олимонро ?алб мекард, тан?о дар асри 18 омўзиши илмии он ба ро? монда шуд. Масалан биологи ба мо шиноси швед? Карл Линней инсонро ба олами ?айвонот дохил намуда, дар синфбандии худ дар па?лўи маймун?ои одамшакл ?ойгир карда буд. Ў хешутабории инсону маймун?ои одамшаклро таъкид намуда, орангутангро Homo Silvetris (инсони бешаг?) номида буд. Дар нимаи якуми асри 19 археолог?о, палеонтолог?о ва этнограф?о (этнография – таълимот оид ба урфу одати мардум) ми?дори кифояи маълумот?ои та?рибавиро ?ун карда, барои бунёди назарияи илмии пайдоиши инсон ва ?амъият (антропосотсиогенез) замина тайёр намуданд.
Соли 1871 асари Ч. Дарвин «Пайдоиши инсон ва интихоби ?инс?» ба чоп расид, ки дар он муаллиф, дар асоси маълумот?ои зиёди далелнок ба ду масъала равшан? андохт. Ў исбот кард, ки инсон аз олами ?айвонот ба ву?уд омадааст ва маймун?ои одамшакли ?озира шохаи па?лугии эволютсияи инсон буда, худи инсон аз шохаи дигари кай?о мурда рафта пайдо шудааст. Пас аз асари Дарвин тасаввуроти материалист? оид ба пайдоиши ?айвонии инсон ба асоси далели ?отеъонаи назарияи антропосотсиогенез табдил ёфт.
Азбаски инсон мав?удоти на тан?о биолог?, балки и?тимо? низ мебошад, пайдоиш ва ташаккули вайро тан?о нати?аи таъсири омил?ои биолог? ?исобидан хатост. Дар мар?илаи муайяни эволютсияи биологии а?доди инсон ба вай омил?ои и?тимо? низ таъсир мекунанд. Омил?ои и?тимо? кадом?оянд? Ба ин савол ?авоби са?е?ро яке аз асосгузорони марксизм Фридрих Энгелс дар асари маш?ури худ «На?ши ме?нат дар просесси аз маймун пайдо шудани инсон» додааст. Мувофи?и а?идаи ў ме?нат на тан?о воситаи дигаргун сохтани табиат ва таъмини талаботи инсон аст, балки ме?нат дар як ва?т воситаи дигаргун сохтани худи инсон низ мебошад. Ма?з ме?нат омилест, ки инсонро аз а?доди маймуншакл ?удо кард. Ин а?ида то имрўз мо?ияти хешро гум накардааст ва олимони со?аи археология ва палеоантропология на?ши ?алкунандаи фаъолияти ме?натиро дар ?араёни пайдоиши инсон ва ?амъият эътироф менамоянд.
Мувофи?и ну?таи назари илми муосир бояд фар?и байни мо?ияти биологии мав?удияти инсон ва мо?ияти авлодии и?тимоии вай да?и?ан нишон дода шавад. Му?аррар намудани ин фар?иятро сотсиобиология меомўзад. Аз ин ну?таи назар инсон ?амчун объекти та?ки?и табиию илм? бояд дар се самт мавриди омўзиш ?арор дода шавад:
Самти якум – антропология буда, кай, аз к? ва бо кадом ро? пайдо шудани инсон ва фар?и инсонро аз ?айвон меомўзад.
Самти дуюм – сотсиобиология мебошад, ки асос?ои генетикии фаъолияти инсонро омўхта, таносуби байни физиология ва рў?ияти инсонро муайян мекунад.
Самти сеюм – майнаи инсон ва шуури вайро аз назари табиию илм? меомўзад.
Дар асоси ин тад?и?от?о имкон пайдо мешавад, ки монанд? ва фар?и инсону ?айвон муайян карда шуда, ва?ту замони пайдоиши инсон му?аррар гардад.
Монандии инсон ва ?айвон пеш аз ?ама аз таркиби модд?, сохт ва вазифа?ои узв?ои организм бармеояд. ?айр аз ин инсон аз ?амон аминокислота?о, сафеда?о ва кислота?ои нуклеат, ки ?айвон?о со?ибанд, таркиб ёфтааст. Ни?оят, инсон узв?ое дорад, ки дар ?айвонот на?ши муайян мебозад, вале барои инсон нолозим шуда мондааст (масалан, кўррўда).
Фар?и байни инсону ?айвон пеш аз ?ама дар шуурнокии инсон аст. ?айвонот, масалан, маймун?о то як дара?а со?иби тафаккуранд, ба маънои калима сарфа?м мераванд, бо он?о «сў?бат» кардан мумкин аст. Вале тафаккури ?айвон да?и?, ё худ конкрет? аст, ?ол он ки тафаккури инсон абстракт?, мав?ум, маънодор ва манти?? шуда метавонад. ?айвон, ба монанди инсон, ?ар хел кор?оро и?ро карда метавонад, вале тан?о инсон то о?ози кор на?ша ва лои?аи корро мекашад. ?айвон ?ам хусусияти хурсанд ва хафа шудан, хотира, ?исси кун?ков? ва ?амхор? дорад, вале тан?о инсон ба ?олати худаш ва кори и?ро кардааш сарфа?м рафта, ба?о дода метавонад.
Фар?и дигар – нут?и инсон аст. ?айвонот низ байни худ бо ёрии ?ар гуна сигнал?о муомила карда метавонанд, вале тан?о инсон ?одир аст, ки бо сухан байни худ мубодилаи афкор намояд.
Фар?и дигари байни инсону ?айвон – ?обилияти кор и?ро кардани одам аст. Албатта, ?айвон ?ам ягон амалеро и?ро мекунад. Масалан, маймун?о барои афшонидани меваи дарахт аз ходачўб истифода мебаранд. Вале тан?о инсон пешак? на?шаи кор мекашад, олоти ме?нат месозад ва онро бома?сад истифода мебарад.
?амин тавр, аломат?ои асосии фар?кунандаи инсон аз ?айвон тафаккури маънидор, нут? ва ме?нати бошуурона мебошанд.
Оид ба пайдоиши инсон ва ?амъияти инсон? табиатшиносии муосир аз чунин а?идаи материалист? бармеояд, ки инсон бо ро?и таби? аз намояндагони олии олами ?айвонот, аз маймун?ои одамшакл пайдо шудааст. Инсон ва маймун то ба он дара?а хусусияту аломат?ои монанд доранд, ки он?оро ба як оилаи намояндагони олии ширхўр?о – примат?о дохил кардан мумкин аст. Зиёда аз он, 4 намуди антропоид?ои (маймун?ои одамшакли) имрўза – шимпанзе, горилла, орангутан ва гиббон мувофи?и маълумот?ои биологияи молекулав? аз назари таркиби сафеда?о ва кислота?ои дезоксирибонуклеат (КДН) на ба дигар намуди маймун?о, балки ба инсон наздиктаранд. Мў?лат?ои тўлон? оид ба намуд?ои мобайнии байни маймун?ои одамшакл ва а?додони ?адими инсон маълумот?ои боэътимод мав?уд набуданд. Тан?о дар асри 20 кофтуков?ои палеонтолог? имкон дод, ки бо?имонда?ои ин гуна намуд?ои мобайн? ёфта шуда, маълумот?ои боэътимод ба даст оварда шаванд.
Антропология, ки пайдоиши инсон, эволютсия ва сохти онро меомўзад, хусусан пас аз бунёди назарияи эволютсионии Дарвин босуръат инкишоф ёфт. ?амзамон ва пайрави а?ида?ои Ч. Дарвин, биологи немис Эрнст Геккел гипотезае пешни?од кард, ки мувофи?и он а?доди ?адимтарини инсон маймун набуда, балки дриопитек?о (маймун?ои дарахт?) буданд, ки та?рибан 70 млн. сол пештар зиндаг? доштанд. Мувофи?и ин гипотеза аз як шохаи дриопитек?о шимпанзе ва горилла ва аз шохаи дигари он инсон пайдо шудааст. Ч. Дарвин низ ин а?идаро дуруст ме?исобид.
Тахмини дигари Э. Геккел аз он иборат аст, ки дар гузаштаи дур байни шоха?ои маймуну инсон махлу?и мобайн? – питекантроп (маймунодам) мав?уд буд. Соли 1891 дар ?азираи Ява (Индонезия) бо?имонда?ои питекантроп ёфт шуд, ки та?рибан 500 ?азор сол пештар зиндаг? дошта, ?адаш 150 см ва ?а?ми майнаи сараш 900 см3 будааст. Питекантроп?о аз олот?ои ме?нат ба монанди корд ва табар, ки аз санг сохта шуда будаанд, истифода мебурданд ва ?омати рост доштанд. Дар антропология ин махлу??о Ноmо erectus (Инсони рост?омат) ном гирифтанд.
Соли 1924 дар шимоли Африка бо?имонда?ои а?доди дури инсон ёфт щуд, ки бо ву?уди хурд будани ?а?ми косахонаи сар (~ 670 см3), аз олот?ои соддатарини санг? истифода мебурданд. Он?оро австралопитек?о (маймун?ои ?ануб?) ва Homo habilis (Инсони мо?ир) номиданд, ки зиёда аз 5 млн. сол пештар зиндаг? доштанд.
Соли 1856 дар водии Неандертали Германия бо?имонда?ои махлу?е ёфт шуд, ки 150 – 40 ?азор сол пештар зиндаг? дошт. Он?оро неандертал?о номиданд, ки ?а?ми майнаи сарашон ба ма?зи сари инсони имрўза (~ 1600 см3) баробар аст, дар ?ор?о зиндаг? дошта, ба шикори мамонт?о маш?ул буданд. Неандертал?о аввалин а?доди инсон мебошанд, ки ?ам?авмони фавтидаи худро мегўронданд.
Соли 1868 дар ?ори Кро – Манон (Франсия) бо?имонда?ои махлу?оне ёфт шуд, ки та?рибан 40 – 15 ?азор сол пештар зиндаг? дошта, аз рўи ?а?ми косахонаи сар ва аломат?ои дигари сохти бадан ба инсони имрўза наздиктарин мебошанд. Кроманён?оро Homo sapiens (Инсони бошуур) номиданд.
?амин тавр, мувофи?и он маълумот?ои боэътимоди илмие, ки антропология ба даст овардааст, просесси эволютсионии пайдоиши инсонро чунин тасаввур кардан мебояд:
?адвали 5
№ |
Номи а?додони мо |
Ва?ти зист |
1 |
Маймуни бешаг? (дриопитек) |
70 – 20 млн. сол пештар |
2 |
Инсони мо?ир (австралопитек) |
5 – 1 млн. сол пештар |
3 |
Инсони рост?омат (питекантроп) |
500 ?азор сол пештар |
4 |
Инсони неандертал? |
150 – 40 ?азор сол пештар |
5 |
Инсони бошуур (кроманён) |
40 – 15 ?азор сол пештар |
Минбаъд инсон аз назари генетик? та?йир наёфтааст, вале эволютсияи и?тимо? давом дошт.
Расми 38. Эволютсия инсон
Просмотр: 11947
Музыка способна оказывать известное воздействие на этическую сторону души; и раз музыка обладает такими свойствами, то, очевидно, она должна быть включена в число предметов воспитания молодежи.
© 2020 DURAHSHON.TJ. All rights reserved