Дата: 2017-10-18
Дар манзараи механикии Олам маф?ум?ои фазои мутла? ва ва?ти мутла?, ки ?анўз И. Нютон дохил намуда буд, на?ши асос? мебозанд. Ин маф?ум?о асоси консепсияи механикии фазо ва ва?тро ташкил меди?анд, ки мувофи?и он материя, фазои мутла? ва ва?ти мутла? маф?ум?ои аз якдигар новобаста ?исобида мешаванд. Мувофи?и а?идаи Нютон фазои мутла? ?ойга?и бе?аракат ва холии ?исм?ои мута?аррик, ва?ти мутла? давомнокии ?олати ин ?исм?о мебошанд. Нютон гумон дошт, ки фазои мутла? ва ва?ти мутла? маф?ум?ои ?а?и?ии тавсифкунандаи олами во?е? мебошанд, вале хусусият?ои он?о э?соснашаванда буда, э?тимол дар оянда физика имкон пайдо мекунад, ки система?ои реалии ифодакунандаи ин маф?ум?оро пешни?од намояд. Дар та?рибаи ?аррўзаи худ бошад, инсон бо ?аракат?ои нисб?, фазои нисб? ва ва?ти нисб? сару кордор мешавад.
Барои тасвири ?аракати механикии ?исм?о маф?уми системаи сар?исоб дохил карда мешавад, ки аз системаи координата?о ва соат иборат мебошад. Система?ои сар?исоб нисбат ба ?амдигар дар ?олати ором?, дар ?аракати ростхаттаю мунтазам ва ?аракати со?ибшитоб буда метавонанд. Система?ои сар?исоб, ки нисбат ба ?амдигар дар ?олати ором? ва ё дар ?аракати ростхаттаю мунтазаманд, система?ои сар?исоби инерсиал? номида мешаванд.
Дар механикаи классик? принсипи нисбияти Галилей ?ой дорад, ки онро чунин таъриф додан мумкин аст:
- дар система?ои сар?исоби инерсиал? ?олати ором? ва ?аракати ростхаттаю мунтазами ?исм?оро фар? кардан имкон надорад;
- гузариш аз як системаи сар?исоби инерсиал? ба системаи сар?исоби инерсиалии дигар намуди ?онун?ои механикаро та?йир намеди?ад.
Аз ин принсип бармеояд, ки фазо ва ва?т маф?ум?ои сирф мутла?анд, аз ?амдигар ва аз хосият?ои объект?ои материал? вобаста намебошанд. Барои ин ?олатро маънидод намудан таърифи да?и?и принсипи нисбиятро дида мебароем. Гузариш аз як системаи инерсиал? ба системаи инерсиалии дигар як тарзи табдилёби?ои координата?о мебошанд, ки онро табдилёби?ои Галилей меноманд ва мувофи?и он принсипи нисбияти механикаи классик? ?амчун принсипи ковариантнокии ?онун?ои механика тасвия мешавад.
Бигузор ду системаи сар?исоби К ва К' мав?уд аст. Фарз мекунем, ки системаи К ором буда, системаи К' нисбат системаи К ростхатта ва мунтазам ба самти тири х бо суръати V ?аракат мекунад. Онго? тир?ои координата?ои мувофи? дар ?арду система параллел мешаванд. Фарз мекунем, ки дар ла?заи t = t0 ибтидои системаи координата?о як?ояанд. Координата?ои ну?таи А-ро дар системаи К' бо воситаи координата?ои ну?таи А дар системаи К дар ла?заи t = t' ифода мекунем. Азбаски ?аракат аз рўи тири x сурат мегирад, гузариш аз як система ба системаи дигар бо ёрии муодила?ои зерин ифода карда мешавад (нигар ба расми 6):
Агар ба ин муодила?о баробарии илова карда шавад, системаи пурраи табдилёби?ои Галилей ?осил мегардад:
(1)
Нишон додан мумкин аст, ки нисбат ба ин табдилёби?о ?онун?ои механика ковариант мебошанд. Масалан, ?онуни асосии механика – ?онуни дуюми Нютон дар система?ои К ва К' намуди якхела дорад:
Аз табдилёби?ои Галилей бармеояд, ки координата?ои фазо? ва ва?т? ба муодила?ои (1) баробар?увва дохил намешаванд, яъне x' аз x ва t вобаста аст, вале t' тан?о аз t вобаста буда, аз x вобаста намебошад. ?амин тавр, ва?т ?амчун бузургии муста?ил ва новобаста аз фазо тасаввур мешавад.
Характеристика?ои ченшавандаи асосии фазо ва ва?т масофаи байни ду ну?та дар фазо (дароз?) ва муддати байни ду ?одиса дар давоми ва?т (фосила) мебошанд. Аз табдилёби?ои Галилей бармеояд, ки дароз? ва фосилаи ва?т характери мутла? доранд. Дар ?а?и?ат, аз баробарии t' = t мутла?ияти ва?т бармеояд, яъне фосилаи ва?т аз системаи сар?исоб вобаста набуда, дар ?амаи система?о якхела аст. Барои тасди?и мутла?ияти дароз? порчаи АВ, ки нисбат ба тири x параллел аст, дида мебароем Координата?ои аввалу охири порчаро
дар системаи К ва К' мувофи?ан бо x1, x2 ва x1', x2' ишора мекунем. Онго? дарозии порчаи АВ дар системаи К x2 – x1 ва дар системаи К' x2' – x1' мешавад. Аз системаи К' ба системаи К бо ёрии табдилёби?ои (1) гузошта ?осил мекунем:
Дида мешавад, ки дарозии порча дар системаи ?аракаткунанда К' x2' – x1' ва системаи ороми К x2 – x1 баробаранд, яъне дароз? характери мутла? дорад ва аз системаи сар?исоб вобаста намебошад. ?амин тавр, механикаи классик? ба он а?ида асос ёфтааст, ки маф?ум?ои фазо ва ва?т сирф мутла?анд, аз ?амдигар вобаста намебошанд. Бар замми он фарз карда мешавад, ки фазо ва ва?т аз хосият?ои объект?ои материал? низ новобастаанд.
Замон?ое, ки дар табиатшинос? манзараи механикии Олам ?укмрон? дошт ва кулли ?одиса?ои табиатро ?онун?ои механикаи классик? маънидод мекард, принсипи нисбияти Галилей бе шакку шуб?а ?обили ?абул буд. Мувофи?и ин принсип агар ?исм дар ду шакли ?аракат иштирок кунад, суръати умумии он ?амъ ё тар? мешавад (V ± v). Вале ва?те физикон ба омўхтани ?одиса?ои электрик?, магнит? ва оптик? шурўъ намуданд, вазъият куллан та?йир ёфт. Пайдоиши назарияи майдони электромагнит? ва тасди?и та?рибавии мав?удияти реалии он саволе ба миён гузошт, ки оё принсипи нисбияти Галилей, ки барои ?одиса?ои механик? ?ой дорад, барои ?одиса?ои электромагнит? ?ам и?рошаванда аст? Гап дар он аст, ки ба муодила?ои асосии назарияи электромагнитизм – муодила?ои Максвелл коэффисиенти доим? дохил мешавад, ки он суръати рўшно? буда, та?рибан ба c = 300000 км/сон баробар аст. Пас саволи таби? ба миён меояд, ки суръати рўшно? нисбат ба ч?? Посух ?ам ба ин савол бояд таби? бошад: нисбат ба фазои мутла? ва ором, яъне эфир (он сол?о мав?и рўшноиро лаппиши як му?ити умуми?а?онии универсалии бе?аракат – эфир мепиндоштанд). Агар ин тавр бошад, пас дар системаи сар?исоби дилхо?и нисбат ба эфир бо суръати доимии v ?аракаткунанда, суръати рўшно? бояд ба c ± v баробар бошад. Бинобар он, агар мо суръати рўшноиро нисбат ба эфир ва нисбат ба системаи сар?исоби ?аракаткунанда ёбем, онго? суръати системаи сар?исобро нисбат ба эфир, ё худ суръати мутла?ро нисбат ба фазои мутла? ёфта метавонем. Дар асоси ин а?ида та?рибаи маш?ури физики амрико? А. Майкелсон гузаронида шуд, ки он бояд ?аракати Заминро нисбат ба эфир ошкор намояд. Вале ин та?риба сарфи назар аз он, ки бор?о ва бо са?е?ии калон гузаронида шуд, нати?аи манф? дод. Ма?сад аз ин та?риба ёфтани фар?и байни суръати рўшно? ба самти ?аракати Замин ва ба самти ба ?аракати Замин перпендикуляр буд. Вале та?риба да?и? нишон дод, ки суръати рўшно? дар ?ама самт?о якхелааст, яъне ?аракати Замин ба суръати рўшно? таъсир намерасонад. Аз нати?аи та?рибаи Майкелсон принсипи доимии суръати рўшно? бармеояд, ки мувофи?и он суръати рўшно? дар фазои хол? новобаста аз ?аракати манбаъ ва ё ?абулкунаки рўшно? доим? мебошад.
?амин тавр, охир?ои асри 19 ва ибтидои асри 20 инкишофи физика ба дарки ихтилоф ва номувофи?ат? байни ду принсипи дар ало?идаг? дуруст ва дар та?риба исбот шуда – принсипи нисбияти Галилей ва принсипи та?йирнопазирии (доимии) суръати рўшно? овард.
?алли ин проблема, ки А. Эйнштейн пешни?од намуд, аз як тараф ба?оят одд? буда, аз тарафи дигар а?идаи гениал? ва а?амияти му?ими илм? дошта ?исобида мешавад. Эйнштейн из?ор дошт: принсип?ое, ки бо ро?и та?рибав? исбот шудаанд, ба ?ам зид буда наметавонанд. Бо ву?уди ин агар зиддият пайдо шавад, пас сабаби онро бояд дар шарт?ои заминавии ин принсип?о ?уст. Барои бартараф намудани зиддияти зикршуда Эйнштейн ба хулоса омад, ки бояд аз табдилёби?ои Галилей ва бинобар он, аз а?идаи мутла?ияти фазо ва ва?т даст кашид. Аз ?умла ў ба а?идаи ?атъ? омад, ки маф?уми яква?тагии ?одиса характери нисб? дорад, яъне, масалан, ду ?одисае, ки дар як системаи сар?исоб яква?таанд, нисбат ба системаи сар?исоби дигар яква?та намебошанд ва баръакс. Ин чунин маъно дорад, ки ба маф?уми ва?ти мутла? хотима дода шавад: дар система?ои сар?исоби гуногун ва?т якхела ?ор? намешавад.
Дар нати?аи та?лили маф?уми яква?тагии ?одиса?о А. Эйнштейн бар ивази табдилёби?ои Галилей табдилёби?оеро истифода мекунад, ки табдилёби?ои Лоренс номида мешаванд ва намуди зерин доранд:
Бояд гуфт, ки табдилёби?ои (2) –ро физики ?олланд? Х.А. Лоренс ?анўз соли 1896 пешни?од карда буд, вале ба он?о маънои физик? дода натавонист. Вале А. Эйнштейн нишон дода тавонист, ки ма?з ?амин табдилёби?о ифодаи математикии нисб? будани фазо ва ва?т мебошанд. Во?еан, аз табдилёби?ои Лоренс бармеояд, ки
а) андозаи ?исм ба самти ?аракат кўто? мешавад - эффекти кўто?шавии релятивии андозаи ?исм ба самти ?аракат:
Ин ?о L0 ва L мувофи?ан дарозии ?исм дар система?ои сар?исоби К ва К'.
б) ?оришавии ва?т дар системаи сар?исоби ?аракаткунанда суст мешавад – эффекти сустшавии релятивии ?оришавии ва?т дар системаи сар?исоби ?аракаткунанда:
ин ?о ?t0 ва ?t – мувофи?ан фосилаи ва?т дар система?ои сар?исоби К ва К'.
Бо осон? дида мешавад, ки барои суръат?ои нисбат ба суръати рўшно? ни?оят хурд L = L0 ва , яъне эффекти релятив? амалан ?ой надорад ва фазову ва?т амалан аз ?амдигар вобаста намебошанд. Ба дигар маън? барои ?олат?ои аз табдилёби?ои Лоренс (2) табдилёби?ои Галилей (1) ?осил мешаванд. Дар шароит?ои оддии рўизамин? мо бо суръат?ои аз суръати рўшно? ни?оят хурд сару кордор мешавем. Масалан, суръати калонтарини кишти?ои кай?онии имрўза (15 км/сон) аз суръати рўшно? та?рибан 20 ?азор маротиба хурд аст. Бинобарон фар?и байни амалан ночизанд.
Дар механикаи классик? бузургии массаи ?исм доим? ?исобида мешавад. Аз назарияи махсуси нисбият бармеояд, ки бо зиёдшавии суръат масса низ меафзояд. Агар массаи ?исми оромро бо m0 ишора намоем, онго? массаи ?амин ?исми бо суръати V ?аракаткунанда намуди зерин дорад:
Аз ин баробар? дида мешавад, ки бо афзудани суръати ?аракати ?исм массаи он зиёд мешавад. Ин эффект барои зарра?ои элементар? (электрон?о ва ?.) кай?о исбот карда шудааст.
Просмотр: 5909
Музыка способна оказывать известное воздействие на этическую сторону души; и раз музыка обладает такими свойствами, то, очевидно, она должна быть включена в число предметов воспитания молодежи.
© 2020 DURAHSHON.TJ. All rights reserved