Инкишофи а?ида?ои и?тимои - сиёсии Аврупои ?арби
Дата: 2017-10-06
На?ша:
1. Афкори сиёсии дунёи ?адим
2. Афкори сиёсии асримиёнаг?.
3. Афкори сиёсии давраи э?ё ва замони капитализм
4. Афкори сиёсии марксист?
Пешрафту инкишофи илм, умуман, ва илми сиёсатшинос? чун ?амагуна илм?ои дигар, махсусан, ба та?лили ?ама?онибаи афкори сиёсии гузаштагон ниёз дорад. Тўли аср?о а?лу заковати хал??ои мухталиф доир ба давлату давлатдор?, муносибати сарвари давлат ба омма ва омма ба ў, муносибати хал? ба ?арор?ои ?абулкардаи ?окимияти сиёс? ва ?. ?омиа андеша?ое гуфтаанд, ки ?оло ?ам мо?ияташонро гум накардаанд.
Афкори гузаштагон ва омўзиши он?о имконият меди?ад, ки аз та?рибаи таърих? ибрат гирифта онро ба шароити кунун? мувофи? намоему, ро??о ва усул?ои судманди амалиёт ва фаъолияти сиёсии хал?ро мавриди истифода ?арор биди?ем. Масалан, чунин андешаи Конфуций: «Ба одамон он чиро накунед, ки онро барои худ намехо?ед, Дар ин сурат дар давлат ва оила нисбат ба ту душман? ?ис намекунанд»! Ин суханон натан?о барои гузаштагон, балки барои ?озираю ояндагон ?ам ро?намои ?аёти ахло?ию сиёсист.
А?ида?ои патриахалии вай доир ба давлат ва муносибати бо э?тиромонаи фарзандону волидайн бо э?тироми хал?у давлат хамрадифанд.
Таълимоти Конфуций (551-479 пеш аз милод) ва ?анба?ои сиёс?, ахло?ии вай дар идора намудани давлат ?олиб аст. Вай ба саволи шумо ба ?атли одамони бе принсип ба хотири ба он принсип?о наздик шудан ч? тавр менигарад, чунин ?авоб додааст:
«Барои ч? давлатро идора карда одамро мекушед. Агар шумо ба накў? кўшед, хал? ?ам накў мешавад».
Намояндаи дигари Чини ?адим Мо Тсзи (асри V - IV пеш аз мелод) гуфтааст «хал? дар давлат асос? буда, ?оким бошад дар ?ои охир аст. Барои ?амин «фарзанди осмон» ?амон ва?т шудан мумкин аст, ки боварии хал?ро ба даст ор?2. Такя ба хал? ва ўро бо ро?и ?а?и?ату адолат ва некўсиришт? ?идоят намудан дар таълимоти мутафаккирони Чин ?ав?ари асосиро ташккил менамоянд.
Ин андеша?о дар таълимоти Зардушт?, ки принсипи асосии ?аёти инсонро дар «рафтори нек, кирдори нек ва пиндори нек» мебинад мав?уданд ва дар ин таълимот ди??ати асос? ба бунёдкорию ободсоз? дода шудааст, ки аз ну?та?ои му?ими таълимоти сиёс?- и?тимоии ?авми Эронинажод аст. Чунин гуфта?ои Зартушт: Андешаи «бе?тарини кас он аст, ки замин кишт мекунад, чорво мепарварад ва ша?р бунёд намудаю фарзанди солим ба дунё меорад», ?оло ?ам замонавианд.
Дар инкишофи афкори сиёсии дунёи ?адим са?ми мутафаккирони Юнон хеле бар?астааст. Ба хусус са?ми Демокрит, Афлотун ва Арасту, ки ?аёту рафтори таба?а?ои гуногуни ?омиаро мавриди та?лил ?арор додаанд, ба пешрафти минбаъдаи на тан?о афкори сиёсии Юнони ?адим, балки хал??ои дигар низ таъсири бузург расонидаанд.
Мутафаккирони Юнони ?адим бештар ба ?аёти подшо?у лашкаркашон, одамони одд?, а?ли илму ?унар, зиддият?ои и?тимо?, ди??ат дода, то андозае ро??ои ?алли зиддият?о ва тарзу усули идоракунии давлатро нишон додаанд.
Ба хусус на?ши Афлотун (427 -347 то мелод) натан?о дар инкишофи афкори сиёсии Юнон, балки дар ташаккули афкори сиёсии намояндагони хал??ои дигар, аз ?умла то?икон ва, хусусан, Форобию Сино бени?оят бузург аст. Ба хотир биоред «?омиаи комила» ва «?айри комила» ма?з дар зери таъсири давлати «идеал?»-и вай ба ву?уд омадаанд. Аз назари Афлотун давлат «чигунае, ки набошад, дар он ?амеша ду давлати ба ?ам душман ву?уд дорад: яке-давлати бой?о, дигаре-камба?алон.»2
Афлотун типи давлати манфиро дар чор шакл тимократия, олигархия, демократия ва тирания нишон дода, ?ар кадоми ин шакл?оро омили мутассил бад шудани шакли давлати идеал? номидааст.
Вай ?ар кадоми ин чор шакл?оро та?лил намуда, тимократияро ?амчун давлати шў?ратпараст, ки одамонаш аз паи сарват?ункун? меафтанд, нишон дода, таъкид менамояд, ки ин о?ибат ба олигархия мебарад. Дар давлати олигарх? бошад ?онун?ои асосии ?аёти ?амъият риоя намешаванд. Инкишофи минбаъдаи олигархия, аз рўи таълимоти вай, ба шакли аз ?ама бади сохтори давлат?- демократия мебарад. Афлотун ?айд менамояд, ки афзоиши бемайлони боигар? дар дасти одамони ало?ида зиддият?ои ?амъиятиро афзуда камба?алонро ба му?обили боён бармеангезад, ки дар ни?оят ба шўриш оварда мерасонад. Хал?и ба ?иём омада, ?исми зиёди бой?оро нобуд месозанд. Вайроншавии демократия ?атман ?омеаро ба тирания мебарад. Ин андеша?ои мутафаккир ?оло ?ам замонавианд.
Афлотун ба ?ама шакл?ои давлат лои?аи давлати бе?тарин ва идоракуниро му?обил мегузорад.
Тиб?и а?идаи вай ин давлатро мисли олигархия одамони кам идора мекунанд. Ашхоси ро?барикунонда касонеанд, ки ?обилияти хуби идоракун? дошта табиатан барои идора кардан малака доранд ва сол?ои зиёд худро барои ин тайёр кардаанд. Принсипи асосии давлати ормониро адолат ташкил меди?ад.
А?идаи Арасту (384 - 322 то мелод) доир ба давлат хеле ?олиб буда, вайро «?амчун як навъи муошират» медонад. Фа?ат давлат- шакли ягонаи олии муоширати байни одамон аст.
Дар доираи давлат ма?мўи система?ои томи дигари и?тимоие бо ма?сад?ои хос ва ро??ои махсуси инкишоф ву?уд, дорад. Дар ?ои дигар Арасту мегўяд: «Инсон табиатан ву?уди давлат? аст»1.
А?идаи Арасту оиди моликияти хусус? ва давлат? хеле ?олиб аст. Вай ?онибдори дороиест, ки аз э?тиё?оти дошта бештар набошад. Мутафаккир боигариро на барои аз худ намудан, балки истифода бурдан медонад.
Арасту таъкид менамояд, ки «барои сохтани давлати ормон? бо ро?и ин?илоб? вайрон кардани давлати пештара ва аз навсозии инсони во?е? талаб карда намешавад. Вазифаи сиёсатмадор ва ?онунбарор ба ?ои вайрон шуда сохтан нест. Сиёсат одамонро намесозад, балки он?оро ?амон тавре ки табиат сохтааст, мегирад. Ба а?идаи ў: а) ?амин хел сохти давлатие дохил намудан зарур аст, ки ?ангоми мав?удияти чунин вазъият осонтар ?обили ?абул бошад; б) бе?тар намудани сохти давлат? вазифаи на он ?адар мураккаб аст, нисбат ба он ки аз аввал бар?арор карда шавад; в) ?ам ?онунгузории хуб ва ?ам ходими сиёсии ?а?и?? бояд на тан?о шакли мутла?о бе?тарин, балки шакли ба шароити мав?уда на он ?адар хуби мувофи?ро аз назар дур насозад»2. Вай мав?удияти давлатро ба ду та?сим шудани одамон, асосан ?улом ва ?уломдор? вобаста медонанд.
Шакл?ои ?окимияти давлат, ч? тавре набошад ?окимияти давлат? ва идоракун? аллакай ба таври таби? ба ду та?сим шудани аъзоёни ?амъият - ?уломдорон ?амчун синфи ?укумрон ва ?уломони аз ?ама ?у?у??о ма?румро дар назар дорад.
Арасту дар муборизаи синф? иштирок намудани ?уломонро зътироф наменамояд ва мегўяд «ин кори одамони «озод» таваллуд шуда аст, ?уломон ба ?окимият ва истиро?ат ?у?у? надоранд.
Аз ?ониби мутафаккирони Юнони бостон тарзи тайёр намудан ва интихоби сарварони давлату ма?омот?ояш низ ?олиби назар аст: он?о принсип?ои давлати демократии ?уломдориро тарзе пешни?од намудаанд, ки як ?исми он ?оло ?ам ?обили ?абул мебошанд.
Хусусан риояи ?онун барои ?ама на дар сухан, балки дар амал ди??ат?албкунанда аст, чунки дар ?онун на тан?о ?у?у? ва вазифа?ои ?ар як фард хеле равшан нишон дода шуда буданд, балки кадом рафтори ро?бари давлат ва ?амро?онаш ?асамёдкунанда ?амчун ?асамшикан? дониста мешуд, муайян буд. Аз одами одд? сар карда, то а?ли мансаб имконият доштанд ба рафтори ?айри?онунии каси ?асамшикан ба?о ди?анд. Ба хусус рафтори шо?он ?амеша дар зери назари умум буд.
Доир ба риояи ?онун дар а?ди Сосониён ?ам эътибори ?идд? дода, то андозае, ки имконпазир буд ?ама ?онун?ои ?абулшударо э?тиром намудаю он?оро бечунучаро риоя мекарданд. Ба хотир биёред чунин ?икояи То?ири араб ва писари подшо? Анўшервон - ро.
«Рўзе то?ири араб ба назди шо? Анўшервон рафта шикояти он мекунад, ки дар ?аламрави шо? моли ўро ба ?орат бурдаанд. Шо? хеле хи?ил мешавад ва арзиши моли ба торо? рафтаро мепурсад. Баъди посух ба вай аз хазина ?амон андоза зари сурх меди?ад ва мегуселонад ».
Баъди чанд ва?т то?ир боз аз нав ба назди шо? медарояд. Шо? мепурсад боз барои ч? омади? То?ир мегўяд? Омадам то бигўям, ки дар ?орат писари шо? ?ам ?узур дошт: шо? аз то?ир 40 – рўз мў?лат пурсида хо?иш менамояд, баъди 40- рўз боз биояд. Дар ин муддат шо? дар дузд? иштирок намудани писарашро исбот менамояд.
Чун баъди 40- рўз то?ир ба дари шо? омад, Анўшервон ба наздаш дар лаълие дасти буридаи писараш ва аз пасаш худи писарро мебарорад.1 Вай ба ин рафтораш нишон меди?ад, ки дар назди ?онун ?ама баробар ?авобгаранд.
Афкори сиёсии хал?и то?ику форс пойдории адлу инсофро сабаби устувории давлат медонанд. Дар ин хусус Низомулмулк дар асараш «Сиёсатнома» чунин мисол меорад: «Омили ша?ри Хамс ба Умари Абдулазиз навиштааст, ки ба?ри ша?ри Хамс аз адл девор бояд кард. Ро??о аз зулм ?авору пок кун, ки ?о?ат нест ба гилу хишт ва сангу гач»2.
Ба а?идаи Фороб? устувории давлат ва бе?будиву пешрафти и?тисодию сиёсии кишвар аз бисёр ?и?ат ба сарвар пешво вобаста аст. Сарвар ва ё пешво аз назари вай бояд дорои чунин хислати фитр? бошад: «узв?ои такомул ёфта, фаросат, хотираи хуб, зе?ни тез ва дурандеш будан, фикри худро ани? гуфта тавонистан, аз хўроку нўшокии зиёд пар?ез карда тавонистан, ?а?и?ат ва тарафдорони онро дўст доштан, дурў? ва дурў?гўй?оро бад дидан; касби пурифтихор ва ?урмати худро ниго? доштан: пул ва дигар васила?ои ?аёти дунявиро бад дидан; душмани беадолат? ва зулму истибдод ва мустабид будан». Доир ба ?амъият ва па?лў?ои гуногуни ?аёти ?амъият?, хусусан, сиёсат ва муносибати илм? ба мушкили?ои ?амъият?, на?ши сарвар дар рушду нумўи кишвар ва устувории адлу инсоф Абўал? Ибни Сино андеша?ои хеле ?олиб баён кардааст.
Ба а?идаи Ибни Сино агар подшо? донишманд бошад, сиёсаташ низ одилона хо?ад шуд. Дар ин маврид ў ба воситаи сиёсати хеш ба инкишофи саноату зироат ва савдою маданият таъсири мусбат мерасонад. Вай дар рисолааш «Тайр» подшо?ро чунин дидааст:
«Ў подшо?ест ?ар го?, ки тасавур кун?, ?амоли бе?е? айбу камоли бе ?е? ну?сон… ?ар к? ба хидмати ў нозад, некбахт ўст. ?ар к? аз ў бипардозад, дар ду ?а?он зиёнкор ўст».
Сино барои пешво «исло?и нафсро си?ати бе?тарин» дониста навиштааст: «касоне, ки ба сиёсату тадбири умри мардум маш?ул аст, бояд пеш аз ?ама нафси худро идора ва исло? кунанд. Зеро агар нафс идора нашавад, ?одиса?ои ?узнангез, аз ?абили ?ангу ?ав?о ва ноором? ба амал меоянд».2
Аз андеша?ои дар боло зикр шуда бар меояд, ки ди??ати мутафаккирони асри миёнагии форсу то?икро умдатарин масъала?ои сиёсию ахло?? ба худ ?алб намуда, то ?ое, ки шароити таърих? имконият медод, ро??ои исло?у ?алли он масъала?оро нишон додаанд.
Минбаъд дар замони вайроншавии муносибат?ои феодал? ва ба ву?удоии капитализм, ки идеологияи ?уманист? арзи ву?уд намуд, ду ?ояи навро ба ву?уд овард. Якум, инсонро ?амчун маркази Коинот на тан?о чун ву?уди маънав?, балки дар ни?од, муносибати инсонро ба худ ва ?амъияту олам шинохт.
Дуюм, бар хилофи «ило?иётшиносон» дар маркази ?амъият давлат ва ?у?у?ро гузошт.
Ба ?амин андеша наздик ?анўз дар асри Х Сино инкишофи ?омиаро ба сифат?ои шахси ?окимон, сиёсатмандон ва тадбиру ?онун?ои он?о ало?аманд донистааст.
Бо мурури инкишофи ?омиаи инсон? дара?аи тафаккури сиёс? низ риво? ёфта, а?ида?ои сиёс? торафт характери назарияв? мегиранд.
Сиёсатшинос? дар симои Макиавели /1469-1527/ мутафаккири давраи Э?ё ба пояи баланд расид. Вай дар асар?ояш «Государь», «Шо?» «Рассуждения о первой декаде Пита Ливия» ва «История флоренции» вазифаи илми сиёсатшиносиро дар шар?и во?еии ?а?и?ати ?амъият? мебинад. Вай ?ояи афкори худ дар бораи давлатро ба зарурияти объективии таърих? - та?дир иваз намуд. Вай дар илми сиёсатшиносии замони нав маф?уми давлатиро ?амчун маф?уми ифто?? дохмл намуд. Барои вай давлат ин ?олати сиёсии ?омиа: муносибати ?окимону мазлумон ва дар шакли муайян сохтор ва ташкили ?окимияти сиёс? ва мав?удоти ?онун?ост.
Ин ?окимияти сиёсии манъшудамонда набуда, вобаста ба таносуби ?увва?ои мубориза ?амеша дар та?ирёбист.
Агар то замони Маклавели барои ?ама назарячиён саволи асос? ма?сади давлат воситаи ба дастории адолату некўа?вол?, озод? ё худо бошад, Макивели ма?садро аз ?окимият, воситаи ба дастории он, ниго? доштан ва па?н намудани ?окимият иборат донистааст.
Барои вай ?окимият аз ахло?, дин ва фалсафа ?удо буда, ?амчун арзиши мухтор ва новобаста ба манбаъ?ои дигар бошад.
Вай бадахло?иро ?онибдор нест, вале дар он а?ида аст, ки ?онун?ои ахло?у ?окимият бо ?ам бар мехўранд. Барои арбоби давлат э?тиё?и ?окимият аз э?тиё?и ахло?? болотар аст. Бесабаб нагуфтааст, ки «ма?сад воситаро ?а? мебарорад». Вай таълим меди?ад, ки дар мар?ила?ои бў?рони Озод? имконнопазир буда, ба бехатар? му?обил аст. яъне Озод? на ?амеша ба манфиати устувории ?окимияти сиёсист. ?онун ва ?у?у? асоси озодианд. Вай бар он а?ида аст, ки дар шароити босуботи сиёс? режим?ои хал?? ?увваи ол? доранд.
А?ида?ои сиёсии Николо Макиавели барои замонаш мо?ияти ин?илобиро касб намуда, барои пайдоиши капитализм замина гузошт.
Мутафаккирони замони нав /асри XVII- ибтидои асри ХХ / дар заминаи та?авулоти нави сиёсию и?тимо? ба та?лили ?одисаю зу?урот?ои сиёсию и?тимо? пардохтанд. Ин ба замони хунрези?ои сисолаи Аврупоёни асри XVII ва ин?илоби буржуазии Англис рост омад. Ин ба замоне рост омад, ки дар асл одамро ?е? донанд ?ам, дар назария нуфузи он хеле афзуда буд. Акнун замоне шуд, ки ?омеаро аз шахс новобаста медонистанд.
?а?онбинии ?у?у?ии замони нав ду а?идаи марказ? - «хул?? таби?» ва «шартномаи ?амъият?»- ро ба миён овард.
Ин?илоби инглисии соли 1688 монархияи Кониститутсиониро, ки то ?оло ву?уд дорад, ба амал баровард. Дар замони ин?илоб як зумра назариячиёни сиёс? ва а?оиди сиёсие пайдо шуданд, ки илми сиёсатшиносиро ?анитар гардониданд.
Ба хусус дар асар?ои Гоббс «Оиди ша?рванд», «Левисерон», «Бегемот», «Ду рисола оид ба идоракунии давлат» андеша?ои пурарзиши баробарии табии одамон (Фороб?), «шартномаи ?амъият?», ?окимияти мутла?и давлат бо мухторияти мутла?и ?оким ифода ёфтаанд.
Намояндаи дигари замони нав ?он Локк (1632- 1704) а?идаи исти?лолияти хал? ва зарурияти та?сими ?окимиятро пешни?од намуд.
Гоббс ?олат?оеро, ки ?е? ягон гуна ташкилот ва моликияти хусус? ву?уд надорад, ки вазъияти одамро берун аз ?омиаи ша?рванд? таби? дорад, та?лил намуда, ин ?олатро «?анги ?ама» ба «му?обили ?ама» номидааст.
Гоббс дар он а?идаест, ки ?ама одамон аз рўи табиати худ кўшиш менамоянд, ки аз вазъияти вазнини зиндаг? таввасути шартномаи ?амъият? як ?исми ?у?у??ояшонро ба давлат дода, иродаашонро ба давлат тобеъ намоянд. Тан?о ?окимияти давлат? табиати о?илонаи инсонро, ки дар ?онун?ои таби? ифода меёбанд, истифода барад. Аз андешаи Гоббс ?окимият бояд ?ав? ва мутамарказ бошад, агар чунин набошад ?амъият ба ?олати табииаш бар мегардад. Вай ?ама вазифа?ои давлатиро бо як ибора «некўа?волии хал?- ?онуни ол?» ифода намудааст.
Бар хилофи Гоббс, ?он Локк «?олати табиии одамонро ?анги ?ама ба му?обили ?ама» надониста, онро ма?мўи муносибат?ои озод, баробар? ба ?ам вобаста набудан дар асоси моликият медонад. Барои таъмини боэътимоди ?олати таби? одамон байни худ шартномаи ?амъият? баста, ризояти таъсиси ?амъият?, сиёс?, давлатро меди?анд. Агар дар таълимоти Гоббс одамон ?ама ба сохти давлат? ?у?у??ои худро дода бошанд, дар Локк одамон ?амон ?адар ба давлат ?у?у? додаанд, ки он битавонад моликиятро амал? ва ?ифз созад.
Дар таълимоти Локк ?онун ва ?онуният ма?оми хоса доранд. Вай дар зери ин ду маф?ум он ?олати ?у?у?иеро мефа?мад, ки мо?ияти рафтори о?илона ва ба он мувофи? манфиати худу умумро дар бар гирад. Вай ?онибдори ?онунест, ки устувор ва дерамал бошад. ?е? кадом ташкилот аз ?онун бояд берун монда натавонад. Вай ?амчун асосгузори исти?лолияти хал? шинохта шуда, ?окимияти олии давлат не, балки миллатро медонад. Аз андешаи Локк барои ниго?доштани ре?аи озод? вазифаи ?окимиятии давлат бояд ани? муайян бошад. ?абули ?онунро тан?о вазифаи муассиса?ои намояндагии миллат-парламент медонад. Агар ?укумат бар хилофи ?у?у??ои амалкунанда равона шуда бошаду ?онун?оро вайрон намояд, хал? ?у?у?и бекор намудани шартномаи ?амъиятиро дорад. Ба хотир оред, ки Фороб? дар асри X гуфтабуд: «Агар зулму таад? ва ?ашшо?? дар кишвар зиёд шаваду подшо? ихтиёран аз сари ?удрат наравад, хал? ?у?у? дорад ўро зўран сарнагун созад».
Локк сохтори давлатро чунин нишон додааст: ?окимияти ?онунбарор, парламон, и?роия, монарх, девони вазирон. Бо ?ама иллат?о таълимоти Локк аз ?ониби маорифпарварони Фаронса Шарль Луи Монтескье (1689-1775), Жан Жак Руссо (1712-1778) ?абул шуда дар тайёр намудани ин?илоби кабири буржуазии Фаронса на?ши хеле бузург бозид.
Монтескье ?амчун фошкунандаи ашаддии дисиотизми мутла?и фаронсав? дар як ?атор асар?ояш, аз ?умла «О духе законовь» (оиди рў?и ?онун?о) кўшида аст, то ?онуният?ои инкишофи давлат, асос?ои обективии сиёсат, таърих, ?у?рофия ва и?тисодии инро ошкор созад. Вай симои ахло?ии хал?, хосияти ?онун?оро ба мо?ияти ?у?роф? вобаста медонист. Ин?о ?оиз аст, бигўем, ки ин андеша?оро ?анўз дар асри X Абўали Ибни Сино хеле хуб ифода кардааст. Вай, яъне Сино фар?и характери одамонро пеш аз ?ама ба шароит?ои таби? ва му?ити ?у?роф?, алалхусус, обу хоку ?аво, набототу ?айвонот, ки дар ташаккули инсон на?ши калон мебозанд, вобаста медонист. Сино на?ши му?ити табииро асоси ягона надониста, нишон меди?ад, ки таъсир ба ?амъият бевосита набуда, балки бавосита, яъне бо ёрии характери одамон баргузор мегардад. Ба андешаи Сино чун инсон дар тан?о? зиндаг? наменамояд, бо ?амкор? ва мубодила ва муомилаи и?тисод? э?тиё? дорад. Аз чунин андеша?о бар меояд, ки Сино дар пайдоиши давлату ?окимият ва ?онун?о на?ши и?тисодиро махсус медонад. ?амин а?ида аз ?ониби Монтескье дар асри ХУП чунин ифода ёфтааст: «?онун?о ба тарзе, ки хал??ои гуногун барои ?аёташон василаи зиндаг? ба даст меоранд, зич пайвастанд». Монтескье вобаста ба шумораи ?укумрон?о: се шакли идоракун? ?ум?ур?, монарх? ва деспоти»-ро ?удо намуда, деспотизмро рад намудааст. Ба андешаи вай монархизм озодии сиёсиро таъмин менамояд. Озод? ба андешаи вай ?у?у?ест, ки ?онун ?ама корро и?озат додааст. Озод? ба андешаи вай дар ?ум?ур ?ам дар ду шакл - демократия ва аристократия ву?уд дорад. Монтескье шакл?ои давлатро ба масо?ат вобаста дониста, таълим меди?ад, ки барои давлат?ои хурд шакли ?ум?ур?, барои давлат?ои масо?аташон на он ?адар бузург монархия ва барои давлат?ои калон деспотиро мувофи? дониста аст. Вай барои масо?ат?ои калон шакли федеративиро муносибатар медонад. Аз андешаи Монтескье ?окимият байни ?увва?ои сиёс? бояд таксим карда шавад, то низоъ ба ву?уд наояд.
Доир ба масъалаи давлат ва ?у?у? а?ида?ои сиёсии Жан-Жак Руссо (1712-1778), ки идеологи майдабуржуазист, ?иддитаранд. Жан-Жак Руссо чун сиёсатшиносони асри X форсу то?ик ?олати табии инсонро, ки ?ама баробаранд, ?оил буда он давраро тилло? номидааст, чунки дар ин замон моликияти хусус? ва нобаробар? ву?уд надошт. Вай байни моликияти хусус? ва давлат фар?ият гузошта, ибтидои онро дар созиши ?амъият мебинад. Ў таълим меди?ад, ки чунин фар?ият ба ду ?олати нобарор? - нобаробарии молу мулк?, ки аз моликияти хусус? баромадааст ва ?окимияти давлат?, ки ин нобаробарии и?тисодиро боз ами?тар мегардонад, пайдо шудааст. Руссо ро??ои чунин сохтори сиёсиро, ки инсон?о ба ?ам пайваст шуда, ?олат?ои таби? ва озодиашонро аз даст нади?анд, ?усту?ў намуда, назарияи исти?лоли хал?ро пешкаш намуд. Бо андешаи вай исти?лоли хал? ву?уди даст?амъиест, ки шахси ало?ида ?амчун намоянда буда наметавонад. Ин ?окимиятест, ки аз ?ониби иродаи умум амал? мегардад.
Вай бар он а?ида буд , ки асоси ?у?у? ва озодии ша?рвандонро на тан?о сохтори давлат?, балки нобаробарии беандозаи и?тисод? ?ам бар?ам доданаш мумкин аст. Руссо барои ?амин даъват менамуд, ки баробарии ?у?у?? бо баробарии моликият? муста?кам карда шавад. Вай дуруст дарк кардааст, ки баробармоликият? имкон надорад. ?амин а?идаро Абўали Ибни Сино дар асри X чунин байён намудааст: «Хирадмандон медонанд, ки агар ?амаи мардум подшо? ва ша?риёр бишаванд, ?амаг? аз байн мераванд. Ва агар ?амаашон ран?бар ва коргар ва тобеъ ва раият бишнаванд, подшо?у султон дар байн набошад, ?умлаг? фон? ва ?алок мешаванд. ?амчунон, ки агар ?амаг? дар тавонгар? ва баробар ба якдигар бошанд, касе кор намекунад. Ва агар ?амаг? фа?иру мў?то? бошанд, аз фа?ру фалокат ва бечораг? ?он месупоранд. Пас тафовути а?волу ихтилофи и?дор сабаби ба?ои зиндагии одамизодагон мебошад».
Дар э?оди назария?ои сиёси са?ми мутафаккирони немис, ба хусус Имонуил Кант (1724-1804) ва Гегель (1770-1831) хеле бузург аст. Кант дар сиёсатшинос? яке аз мутафаккиронест, ки барномаи ?оявии буржуазии либерализмро ассоснок намуда, таълим меди?ад, ки чун арзиши мутла?-субъекти шуури ахло?ист. А?лаш мувофи?и худ низомро муайян менамояд. Фард- «ху?аини худ ба худ буда, давлат бояд барои шахс фазои озоди и?тимоиеро кафолат ди?ад, ки вай худро нишон дода тавонад. Кант ба таълимоти Руссо Локк ва Ментескье «?окимияти суд?»-ро илова менамояд.
Ба масъалаи амният эътибори ?идд? дода, Кант таъкид менамояд, ки шартномаи сул? ?амон тавре та?ия ёбад, ки дар он барои ?анги оянда ?ой намонад. Вай ба масъалаи артиш ишора намуда, бар?ам хўрдани онро ?онибдор? намудааст.
Андеша?ои сиёсии Гегель (1770-1831) дар асари маш?ураш «Фалсафаи ?у?у?» ифода ёфтаанд. Гегель аввалин маротиба ба ?ои маф?уми «?олати ша?рванд?» «?амъияти ша?рванд?» истифода намуда, онро ?аматарафа маънидод намуд. Вай ?амъияти ша?рванд? ва давлати сиёсиро фар? кунонд. Ба андешаи вай ?омиаи ша?рванд? ?олатест, ки байни оила ва давлат меистад. Ба сохтори он ин?о дохиланд:
1. Субстансионал? (заминдорон, дворян?о ва де??онон).
2. Таба?аи саноатдорон (фабрикант?о, савдогарону косибон).
3. Кулли (мансабдорон).
Дар ?омеаи ша?рванд? ма?мўи талабот, суд, политсия ва корпоратсия ву?уд дорад.
Идеали Гегель монархияи конститутсион? ба шумор меравад, ки дар асоси ба ?онунбарор, ?укумат? ва ?окимияти давлат та?сим шуданаш амал менамояд. Ин ?о иродаи монарх «ман мехо?ам» бо ?арор?ои бар?ароргаштаи кор?ои давлатии аз ?ониб? ?онун муайяншуда ?амро? мешавад.
Бо муста?кам шудани сохти буржуаз?, як идда иллат?ои он низ равшан гашта, назариячиёни онро водор месозад, ки барои бо ба?о гаштани он андеша?ои нави сиёсиро кор карда бароянд. Акнун кодекс?о, конститутсия?ое кор карда бароварда шуд, ки мурод аз он?о муста?кам намудани муносибат?ои и?тисодии буржуаз? ва сиёсати он буд.
Ба ?амин ният сиёсатшиносони асри XIX Огнюст Конт (1798-1857), Герберт Спенсер (1820-1903), Людвиг Гумпилович (1838-1909) ро?и минъбадаи инкишофи ?амъияти буржуазиро тар?рез? намудаанд.
Масалан, Конт вазифаи ?амагуна илм, аз ?умла сиёсатшиносиро чунин ифода намудааст «Донистан барои он ки пешбин? намо?, пешбин? барои тавонистан» аст. Вай тара??иёти ?амъият ва ?аёти и?тимоии сиёсиро ба эволютсияи шуур, ба та?ирёбии се ?а?онбинии бузург (теолог?, метафизик? ва илм?) вобаста медонад. Зинаи сеюм аз рўи а?идаи ў инкишофи саноат аст. Ба мар?илаи инкишофи саноат системаи и?тимоиаш «сотсиократия» муносиб аст.
Дар сотсиократия иерорхияи синф?о ?укмрон буда, боигари?ои модд? дар дасти «патритсиат» (заминадорон), фабрикант?о, савдогарон ва банкир?о ?ун шудааст. Банкир?о на тан?о и?тисодиёт, балки ?окимияти сиёсиро низ идора менамоянд. ?окимияти маънав? дар дасти файласуф ва олимон аст. Он?о ба ?окимону банкир?о масли?ат дода, ба тарбияи насли наврас маш?уланд. Коргардон зинаи поёнии ?омиаро ташкил меди?анд. Му?аббат ?амчун принсипи низом, ?амчун асоси тартибот ва ма?сад аз ?ониби Конт муайян карда шудааст. Ин ?олат ?амфикриро таъмин менамояд. ?амфикр? аз рўи а?ида?ои Конт «ягонагии ?амо?ангии асосиатсия?ои сиёс?» ?амчун во?ид ва том ва ризоияти синф?ост.
Дар сиёсатшинос? назарияи органикии давлат, ки аз ?ониби Герберг Спенсер (1820-1903) пешни?од шудааст, хеле ?олиб аст. Мувофи?и а?идаи вай давлат ?ам монанди узви биолог? буда, чун «дастго?и сиёс?», «?амъияти сиёс?» тавлид шуда, афзоиш ёфта, пир шуда ба ?алокат мерасад. Дар орган?ои давлат муассисаю ташкилот?о ба ву?уд омада тавассути он?о давлат фаъолият менамояд. Синфи ?укмрон вазифа?ои хори??, мудофиа, ?у?ум, синфи ?уломон-дохили исте?соли ма?сулоти ?изог?, ниго? доштани ?айёти ?ама ?амъият ва дастго?и ?окимият ба низомовардани ?амъиятро ба ў?да доранд.
Узв?ои давлатиро ташкилоту муассиса?о, ма?омоти гуногуни ?удратию ?у?у?? ташкил намуда, менамоянд ва давлат тавассути кори муътадили он?о фаъолият менамояд.
Вазифаи синфи ?укмрон ?ифзи амнияти кишвар аз ?у?уми беруна ва вазифаи ?уломон дохил? исте?соли ма?сулоти ?изо?, ниго? доштани ?айати ?амъият буда, дастго?и ?окимият бошад ба низомдароварандаи он мебошад.
Просмотр: 3602