Дата: 2017-05-10
Туризми кў?сор бо па?ншавии географии система?ои кў?? ало?аманд аст. Кў??о шароити мусоидро барои ба ву?уд овардан ва тара??? додани туризми кў?сор фаро?ам месозанд. Хусусияти он?о аз он иборат аст, ки сайё?ат ба кў?оро дар шароити баландкў??о ташкил намоянд.
Минта?а?ои асосии кў?? дар курраи замин чун рах?ои чиндор ?ойгиранд. Ин минта?а?ои чиндор ми?ёси глобал? доранд. Дар Америка ин?о – Анду Корлдилеранд, дар Евроосиё – Алп, Пиреней, Кавказ, Помир, Тиёншон, ?имолой ва ?айра, дар Африка минта?а?ои кў?? дар шимолу ?ануб – кў??ои Атлас ва Карск, дар маркази материк вулкани кў?? ва ну?таи баландтарини Калиманжаро мебошанд. Дар ?ар як материк минта?а?ое вучуд доранд, ки барои дурнамои туризми кў?? хос мебошанд. ?амин тари? фаъолият?ои рекреатсионии релефи минта?а?ои кў?? хусусият?ои фар?кунанда доранд. Релефи кў?? ба 3-?исмат та?сим мешавад: барф, ях, харсанг. Дар тайёр кардани сайрхат ди??ати асос? ба шакл ва элемент?ои релеф дода мешавад.
Шакл?ои релеф – ин ташкила?ои бузургеанд, ки аз ?и?ати географ?, геолог? ва инчунин аз ?и?ати ?олат?ои варзиш? а?оибанд. Ин?о система?ои кў??, узлы (гире??о), каторкў??о ва дашт?о мебошанд. Маълумот дар бораи шакл?ои релеф одатан барои тайёр кардани сайрхат, муайян кардани ва?т ва душвори?ояш барои баромадан ба сайё?ат кифоя аст.
Элемент?ои релеф – одатан дар харита тасвир нашудаанд, лекин на?ши калонро мебозанд. Ин?о: нишеби?о, те?ахо, морена?о (тудаи пора?ои чинс?ои кў?? ва санг?о, ки аз болои кў? ба воситаи ?аракати пирях?о мефуроянд) мебошанд, ки он?о ?аракати ро?ро муайян мекунанд.
Аз ну?таи назари туризми кў?? барои мо номи кў??ое, ки типпи алп? доранд а?оибанд. Кў??ои баланди ?авон аз орографияи душвори каме вайроншудаг? ва фуромада?ои ях?о иборатанд. Дар худуди Евроосиё зонаи асосии ташкила?ои кў?? дар ро??ои кў??ои Алпу ?имолой ва кў??ои Уралу Му?ул пайдо шудаанд. ?аторкў??о аз ?улла?о ва пастхамии байни он?о иборат ?астанд, ки он?оро гардана?ои кў?? мегуянд. ?улла?о вобаста ба шаклашон, метавонанд пикшакл, гумбазшакл, манфашакл ва нўгтез шаванд, аммо ?исми бузурги ?улла пик номида мешавад. Мисол: пик И.Сомони, пик ?алаба ва ?айра. Дар ва?т?ои охир ?улла?оро сеюмин полюси ?а?он номгузор? кардаанд. Дар замони муосир ?удуди баланди кў??оро нав тад?и? карданд. Мисол,
?уллаи Ленин
?уллаи кў?? ?амалунга (Эверест) дар соли 1953 тад?и?от гузаронида шуд. Ба да? ?уллаи баландтарин: ?улла?ои ?имолой (Эверест, Дхаулагири, Нангаларбат, Кула-Кангари) ?аро?орума (Чогори) ?индукуш (Тиричмир) Дасюэшана (Гунгашан) Помир (пик И.Сомони) Тиёншон (пик ?алаба) дохил мешаванд.
Инчунин ?ангоми шиносо? бо туризми кў?? вул?онхо, кў??о, шўълахо, дуд?о, хокистар?о ди??ат?албкунанда мебошанд. Он?о барои туристону алпинистон барои баромадан ба ин ?ой?о ?олиб менамоянд.
?амаи ?улла?о ва вул?он?ои номбаршуда дарои таърихи тад?и?от, омўзиш ва фат?и худашонро доранд. Минта?а?ои кў?? аз ?ор?о ни?оят бойанд ва барои дурнамои тара??иёти туризми кў?? мусоидат мекунанд. ?орхо шакл?ои гуногуни ковокии замин буда он?о хеле калонанд. Бисёртар ?орхо барои чойи пин?оншав? хизмат кардаанд ва ?ои
Вул?они Этна
аввалини зиндагонии хал??о дар ?ор?о сар шудааст. Бисёрии ?ор?о дар нати?аи шаклпайдокунии ?аторкў??о ба ву?уд омадаанд. Аз ?ама ?ори вул?онии бузург Куэва-делос-Вердес мебошад, ки дар Лансароте (чазирахои Канарск) чойгир аст. ?ор?ои дигар баъдтар бо таъсири дигар фактор?ои дохил? пайдо шудаанд.
Бисёрии ?орхо аз даромадго??ои зиёде иборатанд, ки баъзан ин ро??о дар ?ор танг ва баъзан васеъ мешаванд, ки дарозиашон то 100 метр ва баландиашон то 20-30 метр баланд мешавад. Аз дохили он?о дарё?ои таги замин? мегузаранд, шаршара?о мерезанд, ки он?о кўл?оро ташкил меди?анд, ки об дар он?о ни?оят тоза ва хунук аст. Инчунин ?орхои яхин низ ву?уд доранд. Фаунаи ?орхо ни?оят а?оибанд ва барои туристон хеле ди??ат?албкунанда мебошанд.
Пирях яке аз намуд?ои релефи кў?? ба ?исоб меравад. Он?о барои туристони кў?гард, барои шиносоии он?о бо ях?о хеле а?оиб ?астанд. Пирях?оро ташкила?ои якхела меноманд, ки аз кристал?ои ях? иборатанд. Он?о дар минта?а?ои хунуки курраи замин, дар ?арорати 0 градус С пайдо шудаанд. Дар замони ?озира ях?о ?ариб 10% сайёраи моро и?ота.
Пиряхи Федченко
карда, ?ариб 75% шумораи умумии обро дар хушк? ташкил меди?ад.
Пирях?о ба шакл?ои кў??, системаи кў?? ва рўйпуш дар ?ар ма?али поляр? ?удо мешаванд. 97% ?амаи пирях?о рўйпўшанд ва фа?ат 3% ба пирях?ои кў?? мансубанд.
Минта?а?ои кў?? дар ?ама ?о па?н гаштаанд. ?ар як материк дорои ин ё он захира?ои рекреатсионии кў?? мебошад. Тара??иёти туризми кў?? ташкили инфраструктураи зеринро талаб мекунад: базаи лижаронии кў??, кемпинг, приют?о, курорт?о, ро??ои канат?, ро??ои автомобил?, магазин?о, пункт?ои прокат?, марказ?ои дилхуш? ва ?айра…
Хусусият?ои релеф, хамчун омили асос? барои тара??иёти туризми кў?сор.
Табиати кў?сор пур аз та?озо?о ва гуногуни?ост. Кў??о, ?ам ?ангал?ои мулоим ва ?олини рангоранги кўл?о, биёбон?ои сангзори беканор, барф?ои дар офтоб? ?илоди?анда, вул?он?ои оташфишон, пирях?ои дароз, дарра?ои беохир, платои рости васеъ, мавзеи шаршара?о, хазинаи асосии об?ои равон мебошанд.
К ў ? ? о – ин чашма?о, чарого??о, анбор?ои яхини оби ширини беба?оянд. Кў??о аз захира?ои гуногуни табии: минерал?о, об?о, замин?о, наботот, чангал?о хеле бойанд. Дар да?сола?ои охир намуди асосии туризм дар мавзе?ои кў?? – яъне туризми кў?? ба дара?аи тез тара??? кард, ки ба ин намуд унсур?ои маърифат?, намуди туризми рекреатсион? ва фаъол дохил мешавад. Лекин ?удуд?ои кў?иро аз ну?таи назари фаъолияти рекреатсион? кам омўхтанд, аммо ин маънои онро надорад, ки кў??оро тамоман наомўхтаанд.
Барои тара??иёти ?амаи намуд?ои туризми кў??: маърифат?, хайкинг, треккинг, рафтинг, алпинизм, ?оромўз? ва дигар намуд?о замина?ои асос? хо? табии, хо? и?тимоиву и?тисод?, аз он ?умла таърих? хос мебошанд. Шароити кў?сор аз дашт фар?ияти зиёд дорад. Сабаб?ои ало?идааш ин?о – зона?ои ланшафтии баланд, экспозитсияи гуногуни нишеби?ои ?аторкў??о, та?симшавии релеф, структураи душвори геолог? ва ?айра мебошанд. ?амаи ин фактор?о ланшафт?ои такронашавандаи кў?? ва манзара?ои кў?иро ташкил мекунад. Кў??о дар худ бардоштаги?ои васеъи ?исми болоии заминро тасвир кардаанд, ки паси ?ам дар каторкў??о ва биёбон?о бисёр ?удо-?удо ва дар баландии 200 м. ?ойгир шудаанд.
Мав?удияти релеф дар фаъолияти хо?агидории инсон?о хеле калон аст. Интихоби ?ой барои сокин шудан, ташкил намудани ша?р?о, ?ои ?уллай барои сохтмон, электростансия?ои атом?, корхона?ои рекреатсион? дар мисоли курорт?ои баландкў?, базаи лижаронии кў??, ташкил кардани сайрхат?ои кў??, ки барои омузиши релеф сафарбар мешуданд, хеле ?уллайанд. Бо муайян кардани намуд ва шакл?ои релеф мумкин аст мавзе?ои барои азхудкунии хо?агидор?, ?ойгиркунии чаро?о??о, даравкун?, кишту кори замин?оро муайян кард. Релеф дар шаклпайдокунии ланшафт?о ва и?лим мав?еи асосиро иш?ол карда, фактории асос? ба шумор меравад.
Система?ои кў?? ба таври анъанав? барои ташкил камудани фаъолият?ои рекреатсион? хеле мусоиданд. Релефи гуногуни кў?, ?ангалзор?о ва дигар фактор?о, ди??ати одамони зиёдеро барои истиро?ат ва табобат ба худ ?алб намудаанд. Шакл?ои ?архелаи релефи кў?ии Осиёи марказ? барои фаъолият?ои рекреатсион? ?ам дар тобистон ва ?ам дар зимистон хеле мусоиданд, лекин аз сабаби норасоии омузиши баландкў??о, набудани инфраструктураи рекреатсион?, проблемаи на?лиёт барои тара??и додани фаъолият?ои рекреатсион? дар мавзе?ои баландкў?и Осиёи марказ? халал мерасонанд.
Замина?ои гидрологии тара??иёти туризми кў?сор.
Кўл?ои зиёде дар байни ?аторкў??о, биёбон?о ва те?а?о, дар шакли ?ал?ав? дар чу?ури?ои ноайён ву?уд доранд. Якчанд намуд?ои кўл?ое ву?уд доранд, ки махсусан барои кў? мувофи?анд. Аз ?ама зиёдтар кў?ои калон пайдоиши чу?ури тектоник? доранд. ?авзаи кўл?ое, ки пайдоиши тектоник? доранд, Хо? дар нати?аи фурурафтани ма?али ?ишри замин, хо? дар нати?аи ?аракати тектоник? пайдо шудаанд. Ба намуди аввали кўли чу?уртарин Байкал (1637 ) дохил мешавад, ки бо бисёр хусусият?ояш ба кўли кў?? мансуб аст, гарчанде на он ?адар баланд аст (450 м). Фурўхамии ?ишри замин, ки дар он ?о кўл?ои тектоник? ?ойгиранд, баъзан ярчканд?о (партофтаги?о) низ ?ойгиранд. Дар фурўхамидаи тектоникии бузург яке аз кўл?ои чу?ури кў?ии Осиёи миёна Иссиккўл ?ойгир аст. Фурўхамида?ои тектоник? дар ?авзаи асосии кўли калонтарини пасикавказ кўли Савсан дида мешавад. Пайдоиши ?авзаи тектоник? дар Анд, Америкаи ?ануб?, кўли Титикака дорад, ки яке аз кўл?ои катонтарини баландкў? (3812 м) ба ?исоб меравад. Кўли ?аракул дар Помир дар баландии 3914 м аз сатхи ба?р ?ойгир аст, ки пайдоишаш тектоникист.
Дар мавзе?ои кў?? замин дар баландии 1000м вокеъ аст, ки мувофи?и маълумот?ои М.И.Лвович ?ариб 1\5 ?иссаи хушкиро ташкил мекунад, ки сеюмин захираи ?а?онии оби тоза ба ?исоб меравад. Зичшавии шабакаи дарё?о дар кў? нисбат ба дашт хеле зиёдтар аст. Дарё?ое, ки аз баландкў??о сар мешаванд, аз ?исоби пирях?о ва обу барф?о ?изо мегиранд. Об?ояшон дар тобистон бисёр мешаванд. Оби дарё?ои кў?? барои обёрии замин?ое, ки дар дохили биёбон?ои кў?? ва ?авза?о ?ойгиранд, а?амияти калон дорад. Бо шарофати ин дарё?о мардум биёбон?оро оббер? карда, дар биёбон ва нимбиёбон?ои мавзе?ои Осиёи миёна ва марказ?, ?исмати шимолу шар?ии ?индустон, дар Кавкази шар?? ва Африкаи шимол? зиндаг? мекунанд. Дар тара??иёти туризми кў?? мав?еи дарёву кўл?ои кў?? ни?оят калон аст. Намуд?ои фаъолияти турист?, дар кў? ташаккул додани намуди туризми рафтинг, оббоз? дар дарё?о ва кўл?ои кў??, варзиш?, мо?идор? дар кўл?о, ки мо?? доранд ва инчунин туризми маърифат? а?амияти калон доранд.
Шаршара?ои кў?? барои сохтмони гидроэнергетик? васеъ истифода мешаванд. Инчунин
Шаршараи ?уз?арф (Варзоб)
шаршара?о барои туристон хеле ди??ат?албкунандаанд, он?о объект?ои асосии турист? ба ?исоб мераванд.
Олами набототи кў?сор.
Наботот, зона?ои баландтарини ?абати хокро и?ота кардаанд, ки геоботаник?о ва ботанику географ?о он?оро ?абат?ои баланди хок? ном мебаранд. Аз сабаби та?симшавии релеф дар кў? шудгор кардани ?исмати болоии кў? назар ба дашт душвор аст. ?ангал ?амчун минта?аи муътадил, барои дарахтзоркун? ва чубтайёркун? истифода мешавад. Сухтор?о барои ?ангал?ои кў?? зарари калон мерасонанд, лекин ба ин ниго? накарда наботот дар кў? нисбат ба дашт бештар нашъунумў меёбанд. Тарзи му?офизатиашон гуногун аст. Он ?о нисбат ба ?удудхои а?олинишин му?офизат камтар аст. Барои мисол К.Каррилиндал кайд кардааст, ки дар давлат?ои европа му?офизати табиати навбунёдёфтаи Пиренеев дар му?оиса бо дигар кў??ои Европа бе?тарин аст. Дар му?оиса бо он?о ў Кавказро мисол овардааст, ки дар ин ?о бо меъёри калон набототи табии му?офизат шудаанд, аз ?умла ?ангал?о. ?ангал?ои кў?? дар раванд?ои ?аёт ва му?офизати ланшафт?о мав?еи асос? доранд. Мав?еи он?о дар мубориза бар зидди раванд?ои эрозион?, му?офизати хок, ?ифзи об?о хеле калон аст. ?ангал?о мав?еи асосиро дар му?офизати табиат мебозанд, инчунин ?аракати тези обро сустар гардонда, аз селфарои?о му?офизат мекунанд. Дар минта?а?ои болои дарахтон ?ангалро аз вайроншав? ва нестшав? му?офизат мекунанд. Барои тара??иёти туризм ва дигар намуди истиро?ат?о дар табиат, мав?еи ?ангал?о дар му?офизати ?олати аслии му?ит хеле калон аст. Он?о аз ?ар намуди ифлоси?о му?итро тоза мекунанд. Дар байни рекреант?о истиро?ат дар ?ангал ?ои дуюмро мегирад, пас аз истиро?ат дар об. Дар замони ?озира анъанаи фоидаи ?ангал?о ба саломат? ва захира?ои ?ангал? хеле па?н шудааст. Тад?и?отчиён якчанд таъсирот?ои психоэмотсионалии ?ангалро барои саломатии инсон кор карда баромаданд. Хусусият?ои фоиданоки ?ангал дар он аст, ки он?о барои истиро?ат, оромкунии асаб ва табобат роли калон мебозанд. Кабудизор?о – восита?ои асосии оромкунии асаб мебошанд. Фактор?ои табобат? дар ?ангал – ором?, ?авои мулоим, бўи хуш ва гиё?ои табобат? мебошанд. Мувофи?и та?рибаи мутахассисон истиро?ати фаъол метавонад касали?ои дилро паст кунад ва фишори хунро ба як андозаи муайян ниго? дорад. Набототи табии кў?сор на тан?о гуногунанд, балки нисбати набототи дашт бойтаранд. Растани?о дар кў? бешуб?а бисёртар барои ?олати аслии инсон ёри мерасонанд. Набототи чўбини кў? барои хо?агии
?ангал роли калонро мебозанд. Мав?удияти фактор?ои табобатии ?ангал?ои кў?? - ин рекреатсия ва ба?ои курортии он?о мебошад.
Олами ?айвонот
Фаунаи кў??о нисбат ба фаунаи дашт ?исман камтар аст. Намуд?ои хеле кам барои биёбон?о, дашт?о ва кў??ои Осиёи марказ? хос мебошанд. Дар кў??ои ?рим бисёрии ?айвон?о ву?уд надоранд. Сабаби асосиаш ин ?олат?ои гуногуни эколог?, ба ?айр аз ин дар раванд?ои эволюсион? бисёрии ?айвон?о ба шароити кў? ва аз ?умла дар ?аторкў??о то?ат карда натавонистанд. ?амин тавр намуд?ои махсуси
Гусфанди Марко Поло (архар)
?айвон?ои кў?? пайдо шуданд. Ба монанди зоти бара?ои кў?? дар кў??ои Евроосиё ва шимолу ?арбии Америка. Махсусан, хусусияти кўчиши фаунаи баландкў??о хеле ма?дуд аст. Ба ин мисол шуда метавонад: барраи кў?ии-архар, ки дар баландкў??ои Помир, Тиёншон ва Тарбагатая дида мешавад. Дар кў??о бисёр ?айвоноти шикор? ва ?иматба?о, ки гўшт ва пашми ?иммат доранд, зиндаг? мекунанд. ?айвон?ое ?астанд, ки ба инсон зарар мерасонанд. Масъалан ба чарого??о омада, ?айвоноти хонагиро тўъмаи худ мекунанд. Инчунин мав?удияти наботот ва ?айвонот барои тара??? додани туризми маърифат?, шикор?, биологиву эколог? ва дигар намуд?ои туризм хеле бузург аст.
Ланшафти кў?сор.
Ба ланшафт?ои кў?? хусусият?ои муайяни ?удуд?ои кў??, мавзе?ои кў??, шароит?ои комплекс?ои табии кў? таъсир мерасонанд. Зона?ои баланди ланшафти кў?? хислат?ои муайяни байни гарм? ва намиро му?аррар мекунад. Синфи ланшафт?ои кў?? ба якчанд зерсинф?о ?удо мешавад: баландкў?, миёнакў?, пасткў?, ?авза ё чо??ои байникў?? ва ?айра. ?онуни асосии муфассали дифференсиалии ланшафти кў? – зонаи баландкў? мебошад. Дар спектори зонаи баландкў? рах?о маълум мешаванд. ?ар як рах дорои комплекси муайяни шароити табии мебошад. Зона?о ба тип?ои ланшафт?ои кў?? та?сим мешаванд. Барои мисол дар Кавказ ланшафт?ои доманакў??о ва пасткў??о дар шакл?ои ?архела фар? мекунанд. Дар нишебии шимолии Кавкази бузург ин ланшафт?о дар минта?аи муътадил, дашт ва дашту ?ангал?о – дар ?арб ва марказ бошад– нимбиёбон ва дашт мебошанд. Дар доманакў??о ва пасткў?хои Пасикавказ ланшафт?ои субтропик? ?ойгиранд, дар ?арб ва ?анубу шар?? – ?ангал?ои намнок, ву?уд доранд. Дар доманакў??о зонаи кў?ии ?ангал? ?орист.
Хусусияти сохтори система?ои кў??ои Осиёи марказ?
Пасткў??ои ?азо?истони марказ?
: Дар минта?аи майдатеппа?ои ?азо?истон, ки ?исми калони ?азо?истони марказиро дарбар мегирад, дар нати?аи нишона?ои начандон тўлонии бардоштаги?ои тектоник? дар но?ия?ои ало?идаи пасткў??о па?н шудаанд. Пештар ба он?о ?амчун бо?имонда?ои система?ои кў?ии герсшакл назар мекарданд, аммо он?о ?амчун ?удуди нави бардоштаги?о мувофи??ат мекунанд. Ба баланди?ои му?оисанашаванда ниго? накарда,дар но?ия?о релефи кў?? ?укмфармост, ки дар ?удуди хеле васеъ та?сим шудаанд ва характери нишеби?ои бузурги нўгтез, ?ари?ои сангин ва шакл?ои гуногуни шамол?оро доранд.
Кў??ои Кокчетавск дар минта?аи шимолии майдатеппа?ои ?азо?истон, дар байни теппаи Кокчетавск ?уллаи баланди кў? – Синюха (947 м) ?ойгиранд. Таркиби кў??о асосан аз гранит иборат аст. Зебоии асосиро ба он?о ?ойгиршавиашон дар таги кў?, кўл?ои чу?ури беранг ва релеф мебахшад. Но?ия?ои Щучинска, Борового, Зеренди ва ?айра, ки дорои ланшафи кўл? ва ?ангаливу кў?? мебошад, барои ташкили туризм, истиро?ат ва табобат истифода бурда мешаванд. Курорти Боровое байни кўл?ои Боровим ва Чебачим ?ойгир аст, хеле маш?ур буда, васеъ истифода бурда мешаванд.
?ойгиршавии пасткў??ои ?анубу шар?ии Ерментау (кў?и А?дим 899 м) ?инс?ои антиклинория, допембрийских, гранит ва нишеби?ои квасдорро доранд, ки хоки сурхусиё?чатоб доранд. Дар дашт?ои чу?ури ?азокистони марказ? ланшафт?ои кў?иву ?ангал? ?ойгиранд, ки ?амчун мавзе?ои бе?тарин барои ташкили туризм ва истиро?ат истифода мешаванд.
Ма?али Алитау дар зонаи чиндори Каледон, ки ним?азира?о онро и?ота кардаанд, ?ойгир мебошад. Баландии мутла?и ма?ал – 1133 метр мебошад. То пайдоишашон кў??о хеле васеъ ва нишеб будаанд. ?исми асосии кў? аз вайрона?ои гранит?о таркиб ёфтаанд.
Балхан ва Копетдаг. Кў??ои Балхан дар Туркменистон дар байни ним?азира?ои Красноводск ва Копетдаг ?ойгиранд. Дарозии Балхани бузург то 1880 м. тул мекашад. Баландии миёнаи зонаи Балхани бузург та?рибан то баландии 800 м. мерасад ва биёбон?ое, ки хокашон хокистаранги тира доранд, иш?ол кардаанд. Дар ин ?о бутазор?о хеле кам дучор мешаванд. Дар баландии зиёда аз 800 м. зонаи биёбон ба зонаи нимбиёбон табдил меёбад ва аз ин ?ам баландтар дашт?ои типчо?и чакалакзори кў?? во?еанд. Ланшафт?ои биёбони кў??ои Балхани бузург дорои комплекси ?айвоноти кў?? ва ?айвоноти дашт? ва биёбон?, ки дар кў? маскан гирифтаанд мебошанд. Балхани хурд аз Балхани бузург ?удо ?ойгир аст. Балхани хурд то баландии 779 м. тўл кашидааст. Ин но?ияи пасткў?и рост барои мардуми та??ойии Туркменистон ба сифати чарого? истифода мешавад.
Копетдаг – системаи кў?ии асосии Туркменистон мебошад. Он дар канори зонаи кў??ои Туркменистон, Хуросон, ки доманакў?хои шимолии Эронро ташкил меди?ад, чойгир аст. Кў??о на он ?адар баланд, вале хеле калон ва нишеб буда, аз тарафи шимол? кў??ои Копетдаг биёбон?ои ?ара?ум ?ойгиранд. Дар Копетдаг барф ва пирях?ои доим? ву?уд надоранд. Инчунин дар ин ?о шакл?ои ?адими релеф кў?хои яхин низ ву?уд надоранд. Аз ?ама ?уллаи баланд дар ?исми Копетдаг – кў?и Шах-шах (2912 м) мебошад, ки дар ?анубу ?арб? дар Ашхобод ?ойгиранд. Копетдагро системаи кў??ои и?оташуда ва теппа?ои кў?? ташкил кардаанд. ?исми марказии кў?хо аз се каторкў?и параллел таркиб ёфтаанд. Ба ?удуди шар?ии Туркменистон фа?ат пешкў??о ва ?удуди кў??ои зан?иршакл дохил мешаванд, дар ?исми ?арбии Туркменистон Капетдаг релефи душвори кў?? васеъ па?н шудааст, ки 110 км тўл мекашад. Дар ин ?о каторкў??ои кўто?и бисёре тўл кашидаанд. Дар канори ?удуди ?исмати ?арб? он?о васеътар шуда, дар охир то ?ануби ?арб? тўл мекашанд. ?аво дар Копетдаг тобистон хушк аст, ки бо биёбон?ои ?амсояи Осиёи миёна ва Эрон ало?аманд? дорад. Тобистон дар кў??о назар ба биёбон?о сал?интар аст. Дар му?оиса бо биёбон?ои ?амсоя баришот нисбатан зиёдтар аст (дар як сол 300 мм).
Дар Копетдаги шимол? чашма?ои термал? ва ин инчунин кўли таги заминии Коу ?ойгир аст, ки оби гарми гидрогенусулфатдор дорад, ки дар ?ори васеи наздикии ма?али Бархаден ?ойгиранд. Аз сабаби дар нишеби?ои кў? набудани зонаи аслии ?ангали кў?? дар кў??ои Копетдаг зонаи ланшафти баландкў? хукмфармост. Дар зонаи баланди пешкў??о ва ?исми пасткў??о (350-500 м) ланшафт?ои нимбиёбон? па?н шудаанд. Дар дашт?ои кў?ии Копетдаг ?айра ва барраи кў?? вомехўранд. Дар дарахтзор?ои дарра?о хук ву?уд дорад. Инчунин дар чашма?ои кў?? ва со?или дарё?о бо кобра вохўрдан мумкин аст. Асоси захираи табии Копетдаг чарого??ои тобистона ва ба?ори ташкил меди?анд.
Т и ё н ш о н. Кў??ои Тиёншон чунин ?ойгир шудаанд: Нисфи ?исмати шар?иашон дар ?удуди Хитой па?н шудааст. ?исми ?арбии каторкў??ои Тиёншон асосан ба ?удуди ?ум?урии ?азо?истон дохиланд, шимолу канора?ои ?арбии каторкў??о дар ?азо?истон ?ойгиранд ва як ?исмаш то охири ?анубу ?арбиашон дар ?удуди ?ум?ури?ои Узбекистон ва То?икистон дохил мешаванд. ?исми калони кў?хои Тиёншон дорои арз ё ки субарз?ои васеъ мебошанд. Системаи кў?? бо арз?о тахминан 1200 км па?н кашидааст. Дар шимоли Тиёншон дашти Илийск ?ой гирифтааст, дар ?ануб ?авзаи Фар?она, дар ?исмати шар?? ?аторкў??ои Тиёншон бо ?аторкў??ои Олой ва системаи ?аторкў??ои ?исору Олой зич ?ойгир шудаанд.
?уллаи баландтарини ?аторкў??ои Тиёншон – ?уллаи ?алаба (7439 м)мебошад, ки дар соли 1943 кашф шудааст ва ба ифтихори ?алабаи ?ушуни Совет? дар ?анги Бузурги Ватан? ба ?улла номи ?алабаро гузоштанд. ?уллаи ?алаба дар ?исмати ?анубии Хан-Тенгри (6995 м) дар ?аторкў?и Кокшаал-Тау дар но?ияи баландтарин ва яхпўши Тиёншони марказ?, дар ?исмати шимолии ?ум?урии ?ир?изистон дар ?амсар?ад? бо Хитой ?ойгир шудааст. Релефи ?исми зиёди Тиёншон баландкў? мебошад.
И?лим дар кў??ои Тиёншон та?ирёбанда буда, дар зонаи баландкў? нисбат ба биёбон дигар хелтар аст. Дар та?аи кў??о и?лими хунуки баландкў??ои барфу яхпўш ?орист.. ?арорати миёнаи мо?и июл дар дашт?ои пасткў??о 20-25 дара?а ва дар ?улла?ои ?аторкў??о то 0 дара?а С паст мешавад. Дар ало?аманд? бо зиёдшавии и?лими континентал? аз шимолу ?арб? ба ?анубу шар?? дар ин мавзе?о ро??ои барф? пайдо шудаанд. Дар Олтой ва ?аторкў??ои ?ир?изистон он?о то баландии 3600-3800 метр, дар нишеби?ои шимол? то 3800-4200 метр ?ойгир шудаанд. Дар Тиёншони марказ? дар но?ияи Хан-Тенгри ва ?уллаи ?алаба он?о дар баландии 4200-4450 м ?ойгир шудаанд. Барои ?амин махсусан Тиёншони марказ? яхпўш мебошад. Дар ин ?о пирях?ои бузурги Тиёншон:Энчилчекии ?ануб?, ки дарозиашон ?ариб 60 км мебошад ?ойгир шудаанд. Майдони яхпўши Тиёншон 7326 км2-ро ташкил меди?ад. Шумораи пирях?о 7787-тоянд.
Дарё?ои Тиёншон дар кўли сарбастаи ?авзаи биёбони Осиёи миёна ва Осиёи марказ? ба охир мерасанд. Дар кўл?ои дохили Тиёншон, оби дарё?оро барои обёри истифода мекунанд. Дарё?о аз баландкў??о о?оз ёфта, захираи барф ва яхро доранд. Обашон тобистон зиёд мешавад. Дарё?о барои додани ?увваи бар? ва обёр? намудани ?авза?ои хушку биёбон?о хизмат мекунанд. Дар Тиёншон кўлхо зиёданд. Аз ?ама калонтаринашон Иссикўл мебошад. Чу?урии максималиаш – 668 метр, чу?урии миёнааш 278 метр. Кўл зебогии махсус дорад. Гул?ои кабуду сабзе, ки дар обаш мав?уданд ва ?авзу кў??ое, ки гирду атрофашро и?ота кардаанд, ба кўл зебогии махсусро зам мекунанд. Аз сабаби зиёд чу?ур буданаш кўл дар зимистон ях намекунад. Обаш намак дорад. Кўл?ои дигари маш?ури дохили Тиёншон Сан-кўл ва Чотир-кўл мебошанд.
Та?ироти табиат дар кў??ои Тиёншон аз зона?ои баланд вобаста мебошад.Дар Тиёншон се намуди асосии спектри зона?ои баландро ?удо кардаанд:
- Тиёншони шимол?;
- ?анубу ?арбии Тиёншон;
- Тиёншони дохил?.
Ба спектри шимолии Тиёншон, соли 1857 П.П.Семенов-Тян-Шанский дар нишебии шимолии пасилойи алп? 5-зонаро та?сим кард, ки паси ?ам ?ойгир шудаанд ва дорои хусусият?ои табии ва истифодаи хо?агидории худашон мебошанд. Дар ?анубу ?арбии Тиёншон: дар дашт?ои кў?? зонаи ланшафт?ои баланддашт?ои хушк па?н шудаанд. Дар кў??о хок?ои равшани хокистаранг дучор мешаванд. Дар рахи боло? дар зонаи дашткў? дашт?ои типчо?, дар кў??о хок?ои хокистаранги тира ву?уд доранд. Боигари?ои табии Тиёншон бисёр ва хеле гуногун мебошанд. Полиметалл?о ва рў? дар Тиёншони ?арби ва шимол? мав?уданд, ангиштсанг – дар Фар?онаи шар??, Тиёншони дохил? ва Иссиккули шимол?, ангишти сиё?тоб – дар Тиёншони ?арб?, нефт – дар Фар?онаи шар?? ва наздикў??ои Фар?она, намаксанг – дар Тиёншони дохил? ва канори ?авзаи Фар?она. Инчунин ?инс?ои химиявии кў?ии гуногун ва масоле?и сохтмон? ву?уд доранд.
?исору Олой, ?анубу ?арбии Помиру Олой ва Помир.
Дар ?анубтар аз ?авзаи Фар?она ва ?исмати шар?ии биёбони ?изил?ум но?ияи васеи кў?ии Помиру-Олой ?ойгир аст, ки аз се ?исмати гуногун иборат аст.
Системаи кў?ии ?исору Олой: ба зонаи чиндоршавии герс? таалу? доранд. Таърихи тара??иёти геологии он?о ба таърихи геологии ?исми ?анубии Тиёншон монанди дорад ва барои ?амин геолог?о баъзан ин система?оро ба Тиёншон му?оиса карда, онро Тиёншони ?ануб? мегўянд. Системаи кў?ии ?исору Олой хеле васеъ буда, он?о дар ?удуди Узбекистон (дар ?арб) То?икистон (дар марказ) ва ?ир?изистон (дар шар?) па?н шудаанд. ?аторкў??ои асосии шимолии ?исору Олой ?аторкў??ои Туркистон ва Олой ба ?исоб мераванд. Аз рахи каторкў??ои Олойу Туркистон дар но?ияи Матчинский, кў??ои Зарафшон пайдо мешаванд, ки то ?исмати ?анубу ?арбии дарёи Зарафшон тўл мекашанд. Баландии ?аторкў??ои Зарафшон дар ?исми марказ? ба 5489 м (?уллаи Чимтарга) мерасад.
?аторкў??ои Олой, Туркистон ва Зарафшон пирях?ои зиёдро доранд. Барои он?о чун дигар баландкў??ои зан?иршакл намуди релефи алп? бо шакли кў??ои яхпўш хос аст. И?лими ?исору Олой бо шароит?ои гармии аз ?ад зиёд характери та?ирёбанда дорад. Боришоту намнок? нобаробар па?н шудааст. Дар назди кў??о ва пасткў??о зимистон кўто? ва мулоим, тобистони дарозу гарм ?укмфармост. ?арорати миёнаи мо?и июл дар таги кў??о аз 24 градусС ва то ба 28 градусС мерасад. Боришот зиёдтар аст нисбат ба биёбон?ои ?амсоя (350-700 м). Дар баланди?ои 1500-3500 м и?лим характери кў?? мегирад. Дар он ?о ?аво сал?интар шуда, намнокии зиёдтар ба назар мерасад. Хат?ои барф дар ?аторкў??ои Туркистон то баландии 3600 м мерасанд. Майдони ях?о ?ариб 2300 км2-ро ташкил дода, шумораи пирях?о – 3859 торо ташкил меди?анд. Аз ?ама пиряхи калон – Зарафшон, ки дарозиаш 28 км мебошад.
Дарё?ои ?исору Олой ?изогирии барфу ях?оро доранд. ?изогирии пирях? асосан дар Зарафшон зиёд аст. Дар ин ?о ?ул?ои кў?ии хушманзара асосан кўли Искандаркул дар нишебии шимолии ?аторкў??ои ?исор, ки ба ?авзаи Зарафшон тааллу? дорад, ?ойгир аст. Кўли хушманзараи Мар?узор низ дар ?авзаи Зарафшон ?ойгир аст. Ба системаи кў??ои ?исору Олой зона?ои ланшафти баландкў? хос аст.
Кў??ои ?анубу ?арбии Помиру Олой.
Ин кў??оро (депрессия) пастхамии То?икистони ?арб?, баъзан То?икистони ?ануб? ё ки фа?ат пастхамии То?ик ном мебаранд. Инчунин он?оро пасткў??ои То?икистони ?ануб? низ мегўянд, гарчанд бисёр ?аторкў??ояшон то 2000 м баланд бошанд ?ам. Калимаи «депрессия», яъне пастхам? ба номи ин ?удуд на он ?адар мувофи? мебиёяд. Ин но?ияи пасткух?о ва миёнакў??ост. Но?ия аз шимолу ?арб? бо ?аторкў??ои Байсунтау ва Куштантау ма?дуд шудааст, ки аз канор?о шоха?ои ?анубу ?арбии ?аторкў??ои ?исор онро и?ота кардаанд. Пеш ин ?удуд ?амааш ба канори фурухамидаи назди Помир, рахи геосинклиналии мавзеи Помиру Алпу ?имолой таалу? дошт. ?озир бошад ба он фа?ат ?удуди на он ?адар васеъро дар шар? ташкил додаасту халос.
?исмати асосии ?удудаш ба То?икистони ?арб? ва Узбекистон (?исмати ?арбиаш дар Туркменистон медарояд) рост меояд.
Помир, ё ки доманакў??ои Помир.
Дар ?анубу шар?ии минта?аи кў?сори Помиру Олой, дар ?амсар?ад? бо Аф?онистону Хитой ?ойгир шудаанд. Дар харитаи ?у?роф? Помир шакли чоркун?аро дошта, дар ?исмати ?арбиаш каме шакли буридаг? дорад. Канори доманакў??о хусусияти андак баланд шуданро доранд. Дар шимол ин?о ?аторкў??ои Пасиолой (?уллаи Ленин 7134 м) дар шимолу ?арб? – ?аторкў?и Академияи илм?о ва пас аз он дар ?арб ?аторкў??ои Помири ?арб? мебошанд. Дар ?аторкў?и Академияи илм?о ну?таи баландтарини Помир (ва СССР пештара) ?уллаи И.Сомони бо баландии 7495 м ?ойгир шудааст. Ин ?улла соли 1928 дар баландкў??ои Помир аз тарафи экспедитсияи шўравию олмон? ёфт шудааст. Дар мавзеи Помир дар рахи геосинклиналии Алпу ?имолой якчанд зона?ои тектоник? ?удо шудаанд:ба мисоли зонаи берун?, зонаи Помири шимол?, Помири марказ?, ?анубу ?арб?, ?анубу шар?ии Помир.
?удуди Помир вобаста ба хусусият?ои релеф ба 2-?исм ?удо мешавад: Помири ?арб? ва Помири шар??.
Ба Помири ?арб?
хусусияти системаи ?аторкў??ои баланд хос аст. Дар шимол ин?о: ?аторкў??ои Петр 1, ки дар ?удуди но?ия?ои Дарвозу Ван? ?ойгир аст. Баъдтар ба он?о дар шар?и ?исмати охири ?аторкў?хои Академияи илм?о, ?аторкў?и Петр 1 ва Дарвоз, ки ба ду зонаи шимолии тектоник? зонаи берун? ва шимолии Помир таалу? доранд, дохил мешаванд.
?аторкў??ои Ван?, ки то ?аторкў?хои Язгуломи ?ануби па?н шудаанд, ба зонаи тектоник? Помири марказ? дохил мешаванд. Дар ?исмати ?анубтар паси ?ам, ки дар зонаи ?анубу ?арбии Помир ?аторкў??ои Рушон (?уллаи Патхор 6083 м) Шу?нон ва Шохдара ?ойгир шудаанд.
Помири шар?и тамоман дигар хел хусусият?ои релефашро дорад. Дар ин ?о, дар ?исмати марказии даманакў??о, релефи ?адим бо?и мондааст. Ба релефи Помири шар?и хусусияти дашт?о ва ?авза?ои калону васеъ хос аст, ки то баландии 3500-4500 метр мерасанд. Байни он?о ?аторкў??ои баланд ва ма?ал?ои кў?? ?ой гирифтаанд, ки баъзан баландии он?о зиёда аз 6000 метр мерасад (?уллаи Советских Офицеров «Афсарони Шўрав?» дар ?аторкў??ои Музкол 6233 метр). Дар шимолу шар?ии ?исмати Помир ?авза?ои калону ?амвори сарбастаи бо кўлхо мав?уданд.
Дар Помири шар?? ?авзаи кўли ?ара?ул ба зонаи тектоник? Помири шимоли: ?аторкў??ои Музкул ва мавзеи кўли Рангкул – ба зонаи марказ?, ?авзаи дарёи Оксу – ба зонаи ?анубу шар?ии Помир таалу? доранд. Тамоми Помир ба рахи субтропики дохил мешавад.
Дар Помири шар?и, нисбат ба дигар ?удуд?ои кў?ии Помиру-Олой, ки боришот дар ба?ор ва тобистон мешавад, дар Помири шар?и тобистон боришот зиёдтар аст. И?лим дар Помири шар?и ни?оят хушк, континентали мебошад (дар баландии ?ариб 400 метр ?арорати миёнаи мо?и январ то 20 градус С, мо?и июл бошад +8 градус С мешавад). Дар дашт?ои Помири ?арби ?арорат баландтар (дар баландии ?ариб 2100 метр ?арорати миёнаи мо?и январ -7,4 градусС, мо?и июл +22,5 градус С). Нисбат ба Помири шар?и дар Помири ?арби боришот зиёдтар мешавад, махсусан дар ?исмати шимолиаш.
Хат?ои барфи дар канори шимолу ?арбии Помир дар баландии 3600-3800 метр мегузаранд. Дар мавзеи пиряхи Федченко 4200-4400 метр, дар ?исмати маркази ва арки он?о то баландии 5200-2240 метр мерасанд. Ях?ои Помир ни?оят бузурганд, асосан дар ?исмати шимоли ва шимолу ?арби. Дар Помир ?ариб 7100 пирях (6730 агар пирях?ои даштиро ?ам ?исоб кунанд) маълум аст. Майдони ях?о та?рибан то 7500 км2 тул мекашад, ки зиёда аз 10% тамоми ?исми болоии Помирро иш?ол кардаанд. Бо шумора ва майдони пирях?о Помир ?ои якумро байни но?ия?ои кў?иву пиряхии И.Д.М. мегирад. Аз нисф зиёди майдони яхпуш ба ?исмати шимолу ?арбии Помир рост меояд.
Дар ин ?о ?амаи пирях?ои калони Помир, аз ?умла пиряхи Федченко, ки пиряхи баландтарини И.Д.М. ва яке аз пиряхи калонтарини ?а?он ба ?исоб меравад. Дарозиаш 77 км, майдонаш 651,7 км2, ?авсии максималии ях дар ?исмати марказ? 1000 метр.
Пиряхи Грум-Гржимайло дарозии ?ариб 37 км дошта, майдонаш 143 км2. пиряхи Гармо, ки байни ?аторкў??ои Петр 1 ва Дарвоз во?еъ аст, дарозии 30,4 км ва масо?ати 114 км2-ро дорад. Да? пиряхи Помир дарозии зиёда аз 20 км доранд.
Дарё?ои Помир ба ?авзаи Амударё таалу? доранд, ки дар ?исмати боло? номи Пан?ро гирифтаанд. Аз ?ама калонтарин ?изил-су, Сурхоб, Вахш. Канори дарё?ои Помири шар?? ва ?авза?ои Яркенда ва Нангара дохил мешаванд.
?амаи дарё?о ?изогирии барфу пирях? доранд.
Кўли калонтарини Помир-?аракўл дар Помири шар?? ?ойгир аст. Дар баландии 3914 метр аз сат?и ба?р ?ойгир шудааст. Чу?урии кўл то 236 метр мерасад. Обаш намак дошта, барои нушидан истифода намешавад. Дар зимистон обаш ях мекунад. Дар яке аз ?авза?ои Помири шар?и кўл?ои на он ?адар калони Шуркўл ва Рангкул ?ойгиранд. Кўли Шуркўл намакин аст, Рангкўл бошад ?ариб оби тозаи ошомидан? дорад. Кўл?ои равони Помир кўли Сарез, Яшикўл ва Зоркўл мебошанд. Зоркўл аз кўл?ои дигари Помир баландтар ?ойгир аст. Дар баландии 4 125 метр. Аз ?ама кўли калони равони Помир Сарез мебошад. Дар соли 1911 дар нати?аи ?алтидани кў? пайдо шудааст.
Зона?ои баланд дар кў??ои Помир дар ?исмати ?арб? ва шар?? гуногун тасвир ёфтаанд. Дар Помири ?арби зона?ои баланд васеъ ?ойгир шудаанд, вале аз сабаби набудани ?ангал?о на он ?адар васеъанд. Растани?о ва дарахтон хеле кам дида мешаванд. Дар нишеби?ои сангин арча мерўяд, ки дарахти кў?? мебошад. Дар со?ил?ои дарё?о дарахтони ар-ар, бед ва ?айра месабзанд.
Просмотр: 2372
Музыка способна оказывать известное воздействие на этическую сторону души; и раз музыка обладает такими свойствами, то, очевидно, она должна быть включена в число предметов воспитания молодежи.
© 2020 DURAHSHON.TJ. All rights reserved