Ма?з аз сабаби бесуботии раванди бозори ра?обати комил, монополикунонии и?тисод ва пайдо шудани шакл?ои гуногуни бозори ра?обати нокомил ба миён омадаанд.
?укмронии монополия?о ба якка?укмрон? дар со?а?ои гуногуни и?тисод; му?арраркунии нарх, тамарказии бозор, та?сими захира?о, истифодаи бера?монаи захира?ои табиат, ме?нат, сарват?ои ?омеа ва ?айра оварда мерасонад.
Монополия?о барои манфиати шахс? аксар ва?т аз вазъи монополии худ сўиистеъмол карда, ба кор?ои ?айри?онун? даст мезананд. Та?рибаи давлат?о аз он ша?одат меди?ад, ки ин чорабини?о оиди:
— та?рифи ра?обатгарон, молу хадамот;
— па?н кардани маълумот?ои бардурў?, ё но?а? дар хусуси ра?ибон ва фаъолияти исте?солию ти?оратии он?о;
— иттилооти нопурраю бардурў? перомуни ми?дор, сифат, ?ои исте?соли молу ма?сулот, тарзу услуби тавлиди он;
— истифодаи ?айри?онунии марказ?ои ти?орат, кор?онаю ширкат ва там?а?ои фирмавии он?о; табли?и бардурў? ва дур аз ?а?и?ат оиди фаъолияти худ;
— но?а? ба ?ам му?оиса ва та??ос кардани мол?ои худ бо мол?ои бе?тарини фирма?ои маълуму маш?ур ва поймол кардани обрўю эътимоднокии молу ма?сулоти ра?ибон;
— пеши дасти худ, бидуни и?озат истифода кардани ихтироот?о, навовари?о, иттилоот, нати?аи илму техника ва дар ин асос исте?сол кардани молу ма?сулот, паст задани шаъну шарафи ма?сулоти ра?ибон ва ?айра рух меди?анд. Аз ин сабаб ?анўз дар охир?ои асри Х1Х дар мамлакат?ои инкишофёфтаи капиталист? ?онунгузори?о перомуни пешгир? кардани ин шакли фаъолияти монополия?о ?абул карда шуда буданд.
Сиёсати зиддимонополи(зиддитрести)-и давлат барои танзими муносибат?ои байни иштирокчиёни мубодилаи бозор перомуни:
а) манъ ё худ ма?дуд намудани хул?у атвор ва носози?ои фаъолияти кории монополия?о;
б) ташаккули сохтори и?тисоди бозор?, ки дар доираи он ма?сад ва дар?ост?ои ра?ибон имконпазир мегардад, нигаронида мешавад.
Аз боиси он, ки муносибат?ои бозор? дар ?ар як мамлакат дар ва?т?ои гуногун ва шакл?ои гуногун бунёд ва ташаккул ёфтаанд, бинобар ин сиёсати му?обили монопол? (ин?исор?) ва ро?у ?алли фасли он?о низ ?архела сурат гирифтаанд. Масалан, дар ИМА, заминаи ба ву?уд омадани тафри?абандии ?онун?ои зиддитрест? аз сол?ои 1860-1870-ўм баробари э?ё ва инкишоф ёфтани трест?о ва таъсири он?о ба тамаркази исте?солот, пешрафти механизатсияи исте?солот, густариши шакли ширкат?ои са??омии кор?она?о о?оз ёфтаанд.
Дар ин давра трест?о дар со?а?ои гуногун (нафт, ро?и о?ан, исте?соли шакар, ангишт, ?ўр?ошим, тамоку...) ба ву?уд омада, бозорро зери тасарруфи худ дароварданд. Усул?ои ба таври сунъ? баланд кардани нарх, аз байн бурдани ра?ибон, ма?дуд кардани ?а?ми ма?сулот, беасос рўпўш кардани андоз ва аз худ кардани фоида, давлат ва бизнесро ба изтироб меоварад.
Та?ти талаби бизнес, фермер?о, харидорон, кор?онаву ширкат?ои хурду миёнаи ба трест?о сару кор доштаю ?абрдида ва иттифо?и касаба ба давлат муяссар гардид, ки он оиди назорати фаъолияти трест?о тадбире андешад. Якўмин тадбири давлат оиди ?онунгузории му?обили трест? ?ор? кардани назорат буд. Назорат дар ду шакл: а) назорати ташкилот?ои ?амъиятии танзимкунанда оид ба назорати и?тисодии фаъолияти монополия?ои таби? ва б) ?онунгузори?ои зиддимонопол? (зиддитрест?) тавсиф карда шуд.
Ба таври расм? ?онунгузории зиддитрест? дар ибтидои асри ХХ ба ан?ом пазируфт. Ин ?араён бештар та?ти ?онуни Шерман (с.1890) бештар маълуму маш?ур гардидааст. Ин ?онун, гарчанде хурду кўто? ва аз ду параграф (абзас) иборат бошад ?ам, он шакли мушаххас тадбир?оро оиди амалиёт?ои ?айри?онунии монополия?о инъикос карда тавонист. Дар параграфи якўм манъ кардани амалиёт?ои ?айри?онун? дар хусуси ба ?ам забон як кардан, ба ?арори умум? омадану ташкил кардани трест ё худ ягон шакли ба он монанд, ма?дуд гардидани ?а?ми исте?солот, савдои байни штат?о ё худ байни давлат?о тасниф шудаанд. Тиб?и параграфи дуввўм аш?осони гуна?кор — шахсоне, ки ?о?иши монополикунон? доранд ва ба ин ма?сад байни худ забон як карда ?исми исте?солот, савдои байни штат?о ва савдои берунмарзиро аз худ менамоянд, аз озод? то ба 1 сол ма?рум ё худ ?аримабанд? карда мешаванд (5, 172).
Бо мурури ами? гаштани ?укмронии монополия?о, сабзида расидани капитализм, ба дара?аи баланди худ — империализм (В.И.Ленин) ва муайян гардидани но?исию мушкили?ои ?онуни Шерман ва пурра намудани он дар соли 1914?онуни Клейтон ?абул карда шуд. Ин ?онун ?амчун ?онуни вусъат ва такмил-ди?андаи ?онуни Шерман хизмат мекунад. Масалан, ба параграфи дуввўм тадбир?о дар хусуси манъ кардани табъизи нархии харидорон, дар ?олате, ки табъиз ба фар?и харо?от мусоидат надорад, илова карда шудааст. ?онун то ба 8 пункт расонида шуда, дар он ла?за?ои ма?бурсозии хариду фурўши ма?сулот, тиб?и шарту шароит?ои муайян манъ кардани хариди са?мия-?ои ра?ибон, агар дар ?олати муфлисшав? бошад, ба ?ам якшавии ширкат?о, агар мене?ери асос? аъзои ширкати ра?ибку-нанда бошад ва дигар масъала?о эзо? дода шудаанд (5, 172).
Баробари ин дар соли 1914 ?онун дар бораи комиссияи савдои Федерал? (КСФ) дар ИМА ?абул карда шуд. Дар ин ?онун ?исме аз амалиёт?ои ра?обат ва ра?обатпазирии монополия?о бидуни адолат ?исобида мешавад.
Ба ?айриадолатии ра?обат, амалиёт?о перомуни нарх?о, табъизи нарх?, як?ояшав?, порахўр?, ?аннот?, шпионажи саноат?, па?н кардани маълумот?ои бардурў? дар хусуси фирма?ои ра?ибкунандагон, фурўши мол?о бо воситаи лотерея, истифодаи «фирори ма?з?о» (ба худ ?алб кардани хизматгарони фирма?ои ра?ибкунанда) ва ?айра дохил карда шудаанд.
Ба комиссияи савдои федерал? ?а??у ?у?у?и тафтиш ва муайян кардани раванди ин кор?о дода шудааст.
Дар ИМА бошад ?амаи ?арордод?ои байни фирма?ои ра?обаткунанда оиди тасвиби нарх, ма?дудгардонии ?а?ми фурўш, та?сими бозор новобаста ба имконият ва нати?а?ои он ?айри?онун? дониста мешавад. Ин равиши ба?оди?ии фаъолияти монополист? дар асоси ?оидаи per se, яъне амалияи монополист? дар асл ?айри?онун? аст, новобаста аз он ки сирати бидуни и?тимоии онро исбот намудан имконпазир аст ё на, сурат мегирад. Бояд тазаккур дод, ки ?онуни зиддиин?исор? умуман ?онун дар бораи пурра манъ кардани фаъолияти монополия?о нест. Сиёсати давлат ?ам комилан зидди трест?о равона карда намешавад. Давлат баъзан ба монополия?о гузашт намуда, раванди ра?обатро чандир мегардонад.
Аз та?лили ?онунгузори?ои кунунии федерал? бармеояд, ки сиёсати давлат оиди ?о?агии хал? ва ба он додани са?ми муайяни якка?укмрон? ва ба ма?сулоти исте?солкардашуда ниго? доштани нархи баланд нисбат ба дара?аи нархи ра?ибон равона карда шудааст. Инро нисбати иттифо??ои касаба низ ?айд кардан мумкин аст. Давлат ?аракати иттифо??ои касабаро перомуни му?аррар намудани ?а??и ме?нат аз дара?аи нархи ра?ибона баландтарро дастгир? менамояд ва талаб мекунад, ки ?амаи монополистон ?атман онро и?ро кунанд.
Яке аз восита?ои дастгир? кардани монополия?о аз ?ониби давлат ?абул кардани ?онун дар бораи комиссияи савдои федерал? мебошад.
А?амияти ?онун дар он аст, ки он 1) диапазони ба ?исобгирии амалиёт?ои ?айри?онунии монополия?оро васеъ намуда, 2) ?а??у ?у?у?и ташкилот?ои зиддимонополиро оиди м?оина ва тафтиши кор?ои ?иноят? ва кушодани парванда?ои ?ино? имконияти васеъ фаро?ам меоварад.
?онуни Уилер-Ли (соли 1938) ба зиммаи комиссияи мазкур ?авобгарии масъул оиди кор?ои ношоям дар савдо (дурў?гў?, ?аннот?, табли?и ?албак?, та?рифи ?арифон, иттилооти барду-рў?...)-ро гузошт. Ин ?онун ?амчун илова ба ?онуни Робинсон — Петмен (с.1936) хизмат мекунад. Тиб?и ин ?онун фаъолият оиди ташкили «нархи ?айч?», табъизи нарх? ва ?айра манъ карда мешавад. Дар соли 1950 илова ба ?онуни Клейтон, изофапункти Селлер-Кефовер ?абул карда шуд. Агар ?онуни Клейтон хариди са?мия ва ба ?ам як шудани монополия?оро дар сат?и гори-зонтал? (уфу??) манъ мекард, ?онуни Селлер-Кефовер — харидани унсур?ои модд? (сармояи асос? ва та??изоти ра?ибон), ба ?ам як?ояшавии сат?и вертикали(умуди)-ро низ дарбар гирифта, исте?сол, фурўшро манъ мекунад. Тиб?и ?онуни Селлер-Кефо-вер, харидани унсур?ои моддии фирма?ое, ки ра?обатпазир нестанд ва он ба суст гардидани ра?обат оварда мерасонад, манъ карда мешавад. дар давлат?ои Европаи
Дар давлат?ои Европаи ?арб?, аз боиси нисбатан ба дара?аи Америка суст будани дара?аи тамаркази исте?солот, ташкил гардидани картелу синдикат дар и?тисод на манъ, балки ?авасманд гардонида мешуданд. Дар мамлакат?ои инкишофёфтаи и?тисоди бозор? ?онунгузори?ои зиддитрест? асосан баъди ?анги дуюми ?а?он ?абул карда шудаанд. Масалан, дар Австрия, Белгия, Дания, Шветсия, Норвегия, Шветсария гуфтушунид ва ба?ам мутта?ид шудани картел?о и?озат дода мешавад, агар он?о аз ?айди вазорати адлия гузашта бошанд ва ба амалиёт?ои ?айри?онун? шу?л наварзанд.
Дар амалияи ?о?агидории Германия ?онуни комили зидди монополист? дар соли 1957 ?абул карда шудааст. Тиб?и та?озои ин ?онун тасвиби нарх ва а?ду паймон кардани фирмаву ширкат?о манъ карда мешавад. Дар ?аёти во?е?, охирон ?амчун истисно ба ма?сади омодасозии со?а?ои шахшудамонда, кам кардани харо?от дар асоси та??и?и як?ояи илмию техник? ва ба ихтироот?ою навовари?о, ташкили маркетингу мене?мент, кўмак дар содироту воридот ва ?айра истифода карда мешавад.
Новобаста ба давраи бунёду ташаккул, хислат?ои ?ойгиро-нию дара?аи такомули бозор? ра?обати монополист?, сиёсати зидди монополистии давлат дар асоси услуб?ои муайян ташкил карда мешавад. Дар давлат?ои Европаи ?арб? услуби ба ма?сад мувофи? набудани фаъолияти фирма дар ?олате дониста мешавад, ки амалиёти содиршуда ба манфиати ?омеа мувофи? набошад.
Яке аз ро??ои ?имоя кардани фаъолияти монополии фирма ?абули ?онун оиди патент?о ба ?исоб меравад. Тиб?и ?онунгу-зори?ои ИМА ?ифзи ?у?у?и патент? ба мў?лати 17 сол муайян карда шудааст. То ин мў?лат ягон субъекти ?исмон? ва ?у?у?? ?а??у ?у?у?и бе и?озат истифода кардани онро надорад. Ин ?ам як тарзи ?имояи монополия мебошад. Тад?и?отчиён а?ида доранд, ки ма?з дар ?амин асос ширкат?ои номдори Америка (?енерал Электрик, Дюпон…), ки дорои чунин патенту ихтиро-от?о будаанд, ба зинаи фав?улинкишоф расидаанд.
Аз соли 1960 сар карда, самти ?адиди танзими давлат? — танзими и?тимо? вусъат меёбад. Он ?араёни шароит?ои исте?-соли молу хадамот, таъсири исте?солот ба ?аёти ?омеа, таснифи ?ар як молу ма?сулоти ало?идаро дарбар мегирад. Ин чораби-ни?о аз ?ониби кумита?о ва комиссия?ои маълум: Кумитаи идора оиди бехатарии ме?нат ва саломат?, дар хусуси масъала?ои ?имояву ?ифзи коргарон аз фалокату касали?ои профессионал?; Комиссия оид ба бехатарии мол?ои истеъмол? дар хусуси муайян кардани норма?ои бехатарии ма?сулот; Кумитаи идора оид ба ?ифзи му?ити зист дар хусуси танзими модда?ои за?ролуде, ки тавлидгарон ?ангоми кор ба фазо мепартоянд; Комиссия оид ба риояи шарту шароит?ои ?абули коргарони кироя, дар хусуси таъмин кардани занон ва намояндагони миллат?ои бени?оят хурд бо кор ва ?айра ба ро? монда мешаванд.
Ин чорабини?о ногузир харо?от?ои иловагиро талаб мекунанд. Ин масрифот аз ?ониби худи монополистон ё худ маъмурияту ?окимияти ма?алл?, но?ия, штат, губерния?о перомуни бе?тар кардани сифати молу хадамот, ?ор? кардани ихтироот-?ою навовари?о, такмили техникаю технология, ?ифзи му?ити зист, коргар, ма?сулот ва ?айра нигаронида мешавад. Аз ин ?и?ат, харо?оти танзими и?тимо?, ба зиммаи истеъмолгарон гузошта шуда, бо воситаи баланд бардоштани нарх?о во?е? гардонда мешавад.

Просмотр: 1732