1. ПАЙДОИШИ А?ИДЛ?О ОИД БА ?У?У?И ИНГОН ДАР ТАЪРИХИ ?А?ОН. Ибтидои ?у?у?и инсон дар ?омеаи инсон? ба таърихи ?азорсолаи Х-VIII пеш аз милод - замоне рафта мерасад, ки нахустин инсон?ои р?и замин ба даврони асри нави сангин ворид шуда, бо ро?и худму?офизат ?укуки худ ва ?амсару фарзандонашонро дифоъ намуда, усули худмухофизаткун? ва ?азоди?иро амал? менамуданд. Нахустинсон?о дар остонаи тамаддун?о аз р?и ?онуни ?ангал амал намуда, адолат ва ?а?и?атро тавассути з?р? ва худ?азоди?й ба сомон мерасониданд. Азбаски дар ин даврон одамон ?у?у??ои худро тавассути худму?офизат   амалй менамуданд, ро?еъ ба таъмин ва ?имояи ?у?у?и
инсон чизе гуфтан муилкин: нест. Зеро ин даврон тан?о барои крнеъ намудани талаботи биолог?, ?иссмон?, иктисод? бо ро??ои з?р? ва фиреби одд? ба дарки ?уку??о замина мегузошту халос. Он р?згор ?ар кас барои ?а??и худ мубориза мебурд. Гур??ис одамоне, ки барои ?а??и худ мубориза бурда, ха??и му?обили худ ва дигаронро намебинад, аз рамаи ?айвонот кам тафовут дошт. Бинобар ин давра?ои аввалини эътироф ва ?имояи ?у?у?и инсон ба даврони ?аёти як?ояи (и?тимоии) одамон, ба даврони сохти авлодии ?амоаи ибтидо?, ба давроне рост меояд, ки одамон дар доираи ма?дуд ?ам бошад, яке ?а??и дигареро ?ифз мекард, яке бар дигаре к?мак менамуд, яке дигарерю пуштибон? намуда, вазифаи муайянро адо мекард. Дар даврони сохти авлодии ?амоаи обшинаи ибтидо? инсон?о чунин ?у?у?хом фитр? доштанд ?у?ук ба ?аёт; ?укук ба нико?; ?у?у? ба шикор; цу?у?и иштирок дар ма?лиси умумии авлод ва ?абила; ?у?у? ба манзил. махсусияти коллвктивй; ?у?у? ба моликияти шахс? ва коллектив?; цу?уки истифода аз одатхо ва аньака?о; ?у?у? ба тоату ибодат; хуку?и кудакон ба таъминот ва ?ифзи зиндаг? аз ?ониби волидон  ва ?.
Вале ин ?уку??о ба пуррагй хан?з кафолат надоштанд, он?оро ё муборизаи шахсии субъект?о ва ё ма?омоти ба тозаг? нер?гирифтаи авлод ва ?абила?о ?ифз мекарданд. Асос?ои ?у?у?? ва ё манба?ои эътирофи ?у?у??о ?ан?з дар даврони  ?абл аз давлатй  чунинанд:
1. Усули табиии худму?офизат ва му?аббати таби? байни ИНС0Н?0
2.  Зарурати зиндагии як?ояи одамон;
3.  ?а?онбинии дил? ва таълимоти динйи нахустин инсон?о;

?у?у?и фитрии инсон ма?м?и ?у?у?у озоди?ои инсон аст, ки табиатан ба ИНСОН?О тааллу? дошта, шарти мав?удияти он?оро ?амчун ву?уди бошуур ва и?тимо? ифода   менамояд.
Ё:
Хуку?и фитрии инсон ?у?у?ест, ки табиатан ба инсон мансуб буда, бидуни ин?о ?амчун инсон   зиндаг? карда наметавонад.
?у?ук?ои таби? то пайдоиши давлат ба миён омадаанд. Аз он замоне, ки инсон?о зиндагии як?оя ва тамаддуниро касб карда, ба бунёди нахустин давлат?о замина гузоштанд, ?у?у?и инсон тадри?ан мавриди дифоъ ва ?имояи расми ?арор гирифт. Вале исн дифоъшавй низ аксаран дар доираи манфиати синф?ои ма?дуд мешуд. Баъд?о дар масири таърих давлат?о зина ба зина васеъшавии ?у?у?и инсонро ?амчун амри во?еии инкишофи ?амъият ва давлат ногузир ?абул намуданд.
Дар ин кор са?ми мутафаккирон, олимон ва донишмандони ?ар хал?у миллат, ки нахустин шуда, аз ?у?у??ои инсон ?арф зада, ?имояю эътирофи онро ?амчун гарави адлу инсофи давлатдорй шинохтаанд,   хеле бузург аст.
2. ТАШАККУЛЁБИИ ТАСАВВУРОТ ДАР БОРАИ БЕ?АМТО БУДАНИ ШАХСИЯТИ ИНСОН ВА ?У?У??ОИ У ДАР ШАР?И ?АДИМ ВА ?А?ОНИ АТИ?И. Агар ба таърихи давлат?ои нахустини ?а?он Миср, Бобул, Ошур, Хитой ва ?индустон назар афканем, ба осонй пай мебарем, ки бо ву?уди истибдодй будани низоми идор? дар низоми ?у?у?ии он?о меъёр?ои ?у?у?ие, ки аз э?тироми ?у?у?и инсон ва ?имояи он?о ша?одат меди?анд, зиёданд. Тамаддуни ?у?у?ии миср? та?рибан дар байни сол?ои 5500-500 то милод, ?индй (харап?) аз 3500-1500 то милод (охир? аз ?ониби ориёи?о аз байн бурда шудааст), хито? 2000-400 то милод, Бобулй 2000-529 то милод мав?уд буданд. ?ар як тамаддун дар доираи муайян ?у?у??ои инсон?ои аввалинро ?ифз кардааст. Инчунин боз дигар марказ?ои тамаддуни дунёи ?адим мав?уд буданд, ки инсон ва ?исме аз ?у?у??ои ?ро аввалин шуда шинохтанд. ?у?у?и Мисри ?адим тавассуши Худои Осирис таъкид ба адолати судии бе?араз менамуд. Осирис тиб?и таълимоти мисри?о тамоми кирдор?ои нек ва бади инсонро болои тарозуи адл гузошта, ?а??и инсонро ба моликият, ба манзил, ?аёт, ?аракат, нико? ва амсоли ин?о эътироф ва ?ифз намудааст. Нек?кирдорон ва му?офизони ?у?у?и инсонро ба би?ишту бадкоронро ба д?зах ?идоят мекардааст ин Худованди   додшинос.
Чунин махсусияти додго?й дар тамоми давлат?ои Шар?и ?адим мушо?ида мешавад. Дар он?о худо?ои аввалия барои ?ор? намудани тартибот ва низоми идорй ба инсон?о к?мак намудаанд. Митра ва Ардви Сура дар Эронзамин, Геркулес ва Фемида дар Юнон, Осирис дар Миср ва ?. ша?одати ин аст. Хулоса, гуфтан мумкин, ки дар давра?ои аввал инсон?о ?у?у??ои худро тавассути неру?ои дин? ва хаёлии худ, ки аксаран аз табиат мабдаъ мегирифтанд, ба танзим медароварданд. Баъдан ?у?у?и суд? ма?з аз ?амин таълимот сарчашма гирифтааст. Дар сарзамини то?икон Оли?аи адолати суд? дар ибтидои ?азораи 2 -1 ?абл аз милод Рашан будааст, ки дар он акси офтоб чун садо?ати Митра ва тарозу бо оташ инъикос ёфтааст. Оташ гуна?корй ва ё бегуно?ии шахсро муайян мекарду  тарозу адлро  таъмин.
Вале ин ?ама нисб? буд, зеро ?ан?з ?уку? манба?ои гайриа?л? дошта, аксари ?у?у??ои мардум шинохта намешуд ва ё аз ?ониби сарватмандон поймол мешуд. Аммо дар баробари ин го?-го? дар марказ?ои дунёи ?адим сарчашма?ои ?у?у?ие пайдо мешуданд, ки ин ё ?анбаи ?у?у?и инсонро эътироф мекарданд.
?ан?з дар соли 2370 ?абл аз милод яке аз ?окимони Шумери ?адим дар Лагаш Урукагин исло?оти ?у?у?? гузаронида, ?у?у?и мардумро ба моликият, ба ме?нати пупак? дар са?ро, ба додго?и бегараз (манба?ои гайриа?л? дошт), ба манзил, ба ?аёти осоишта кисман му?офизат намуда, истифодаи ме?нати ноболи?онро дар кандани канали объёрикунанда манъ  кардааст.
Дар ибтидои давлатдории давлат?ои ?адима, ки ?ан?з бо?имонд?ои сохтори авлод? ва ?амоатш мав?уд буд, ?у?ук?ои инсон ?исман эътироф мешуд. Вале баъд?с, чун давлат?ои ?уломдорй инкишоф меёбанд ва истисмори одам барои бунёди иншоот ва гирифтани даромад афзоиш мекунад, даврони бе?у?у?й ва ?уломии инсон сар мешавад. Давлат?ои ?уломдории Миср, Бобул, ?индустон, Чин ва ?. ба ин гур?? дохил буданд.
Таърихи ?у?у?и инсон ва шинохти ?у?у?и инсон бо ду ро? ба инкишоф р? овардааст: 1. Ро?и давлат?, ки ?у?у?и инсон дар сарчашма?ои расмии давлат инъикоси худро ёфтааст;
2. Сарчашма?ои маънав? ва фар?ангй, ки дар э?одиёти   олимон ва файласуфон арзёб? гардидааст.
3. ШАХСИЯТ ВА ОЗОД? АЗ НАЗАРИ ФАЛСАФАИ ЮНОНИ ?АДИМ ВА РИМИ ?АДИМ. Фалсафаи Юнон дар ?атори дастовард?ои бузурги илм? дар со?а?ои гуногун дар шинохти ?у?у?и инсон хизмати бузурге кардааст. Юнониёни ?адим аввалин шуда ?у?у??ои ша?рвандонро дар ?удуди ша?р, давлат?о (полис?о) шинохтаанд. Ба а?идаи он?о ша?ру давлат?о офаридаи Худованд буд. Он?ое, ки дар он зиндаг? мекунанд, тиб?и конун ва адолати Худованд умр ба сар мебаранд. «?онун на ба з?р? ва ?увва, балки ба адолати ило?? ва тартибот такя мекунад», -мегуфтанд он?о.
Солон  (та?рибан 638-559 то мил од зиндагй кардааст), Гераклит (охири асри V аввали асри V то милод), Демокрит (аср?ои V-IV то милод), Пифагор (481-411 то милод), Су?рот (469-399 то милод), Афлотун (427-347 то милод), Араегу (384-322 то милод), Эпикур (341-270)
Пифагор ва пайравони ? дар шинохти ?у?у?и инсон зинаи навро кашф намуданд, ки он дар пайвасти адолат бо баробар?у?у?ии инсон?о зо?ир меёфт: «Адолат дар    баробарии инсон?о ифода меёбад».
Афлотун та?сими адолатнокии ме?нат, ?ифозати моликият ва баробар?у?у?ии зан ва мардро эълон мекунад. «Адолат ?амчунин маънии онро дорад, ки ?е? кас ?а? надорад моли касро со?иб? намуда, аз они худро аз даст ди?ад».
Арасту намуд?ои адолатро кашф мекунад: «Адолат ба ду намуд чудо мешавад: адолати баробаркунанда ва та?симшаванда. Адолати та?симшаванда адолатест, ки дар нати?аи та?сими ?укумат, ?а??и ме?нат ва дигар имтиёз?о дар байни мардум риоя мешавад. Адолати баробаркунанда дар доираи муносибат?ои муомилот? мушо?ида мешавад: дар а?д?о,  р?ёнидани товони зарар,   ?иноят, ?азо ва ?.»
А?ида?ои табий - ?у?у?ии файласуфони юнон? идомаи инкишофи худро дар ?у?у?и Рими ?адим ёфтанд. ?у?у?шиносони Рими ?адим Ситсерон, Яволен, Улпиан, Гай, Юстиниан бар асоси ?оя?ои олии инсонпарварии покви?дон?, ?а?и?атнигор?, адолатпарварй заминаи устувори ?у?у?и хусусии римиро тар?рез? намуданд. Он?о аввалин шуда, чунин ?анба?ои му?ими ?у?у?и инсон: субъект?ои ?у?у?, ма?оми ?у?у?ии ашхос, озодии табиии инсон, та?сими ?у?у?и умум? ва хусусиро дар илми ?у?у?шиносй кашф карданд. Бузургтарин навоварие, ки он?о дар илми ?у?у? ворид намуданд, мушаххасии талаботи меъёр ва техникаи ?онунгузор? буд. Нати?аи ме?нати ?у?у?шиносони рим? буд, ки Аврупои замони Э?ё дар аср?ои XVII- XVIII муносибат?ои молумулк? ва ша?рвандии замони капитализмро ба осон? идора карда тавонист. ?оло низ дастовард?ои ?у?у?и Рими ?адим дар ?онунгузории граждании аксари давлат?ои ?а?он истифода мешавад.
4. АСР?ОИ МИЁНА ВА ?ОЯИ ?У?У?И ИНСОН. Аср?ои миёна як давраи таназзули инкишофи ?у?у?и инсонро чи дар Аврупо ва чи дар Осиё р?и кор овард. Бар му?оиса аз давлат?ои пешин вазъи инкишофи ?у?у?и инсон бо сабаб?ои гуногун паст фаромад. Зайфгардии империя?ои бузурги дунёи ?адим, мо?ара?ои дин? ва сиёсии кишвар?ои ?ам?авор, таъсиррасонии сахти идеолог? ва дин? ба рушди илми ?у?у? то дара?ае инкишофи озоди ?у?у?и инсонро халалдор намуд. Сабабгори ин ?ама мубориза?ои байни?амдигарии ?араён?ои оштинопазири дин?ои ?а?он?, ?исси худхо?ии давлат?ои ?анг??и аср?ои миёна, ки ма?сади оламгириро (Чингизхон, Темур, ?аракати салибдорон ва ?.) дар сар доштанд, ба шумор мерафт. Вале бо ву?уди ин а?ида?о оид ба ?у?у?и инсон дар ?омеа ба пурраг? ма?в нагардид.
Махсусияти ?у?у?и инсон дар ин даврон аз он иборат аст, ки ?у?у?и инсон чун ?исми таркибии ?у?у? дар тобеияти дин?ои ?а?он? монда буд. Аз ин р? дин?ои ?а?онии буддой, насрон? ва ислом дар ?атори таълимоти дин? таълимоти ?у?у?? низ доштанд. Дар сарчашма?ои динии он?о меъёр?ои ахло?й, зебоишинос?, ?у?у?? дар кдтори меъёр?ои дин? зиёд буданд.
Пан? таълимоти асосие, ки Буддо барои расидан ба мартабаи нест кардани азобу у?убат воситаи асос? шумjридааст, ин?оянд:

Дини исавиён низ чун идомаи динии масе?иён мардумро баробари ба с?и Худованди якка датъват намудан консепсия?ои ?у?у?ии ?амзистиеро тавлид кард, ки дар он?о аз эътирофи ?у?у??ои инсон таъкидот зиёд аст. Аз ?умла аз 10 васияте, ки ба насрони?о Худованд кардааст, 5 тоаш ба масъала?ои ?у?у?и инсон алокамандии зич дорад:

Ислом дар асри VII дар ним?азираи Арабистон пайдо шуда, бетартибию бенизомии араб?ои ?о?илиро хотимадода, алалхусус ба занон хидмати бузург намуд. Араб?ои ?о?илияро одат ин буд, ки аз ду духтари тавлидшуда якеро зинда мег?рониданд. ?уръон зинда г?ронидани духтаронро манъ намуда, ?у?у? ба ?аёт ва моликияти он?оро эълон намуд. ?амчунин дар ?атори меъёр?ои динй дар худи ?уръон ?ариб 500 меъёри ?у?у?й ?аст, ки муносибат?ои давлат?, граждан?, оилав? ва ?айраро танзим мекунанд. Яке аз хусусият?ои пеш?адами ислом назарияи ?у?у?и инсонд?ст? мебошад. Сарчашма?ои ?у?у?и ислом? ?амдигарфа?мию муносибати некбинонаро дар ?омеа тал?ин намуда, бо ?ар ро?у васила осоишу хушбахтии инсон?оро талаб мекунанд. ?у?у??ои фарзанд, хешовандон, ?амсоя, ?улом, фа?ир, мискин, мусофир ва дигар категория?ои инсон дар ?амаи сарчашма?ои ?у?у?и мусулмон? таъкид мешаванд.   Ислом баробарии инсон?оро дар се самт му?аррар кардааст:
-баробар? дар аслии инсоният,
-баробар? дар ?у?у?
-баробар? дар назди   додго??о ва и?рои ?онун?о.
?амчунин меъёр?ои зиёди ?у?у?ии ислом ба озод?, ба ма?ому мартабаи инсон, ба ?а??и камба?алон, ятимон, ба мубориза алай?и з?роварй ва ма?куми дигар ?иноят?о бахшида шудааст. ?атто дар ислом шахсро барои ба итоати дин даровардан ма?бур намудан манъ аст. «Дар дин ?е? и?боре нест»,- гуфта шудааст дар  ояти 256 Сураи Ба?араи ?уръон.
5. ДАВРАИ Э?Ё ВА ЗАМОНИ НАВ ДАР ЭТИРОФИ ?У?У?У ОЗОДИ?ОИ ИНСОН. Ин даврони гузариш аз феодализм ба капитализм буд. Зеро акнун ?окимияти нома?дуди монарх? нест шуда, ?ойи онро ?окимияти давлатие мегирад, ки вай ба таба?а?ои гуногуни ?амъият? такя намуда, барои ниго? доштани тартибот ва низоми нати?абахш к?шиш менамуд. ?а?онбинии нави ?у?у?ии замони нав тасаввуроти навро оид ба ?у?у?хои инсон кашф кард.
Назарияи а?лгароёна оид ба ?у?у??ои инсон аз ?ониби Г. Гротсий, Б.Спиноза, ?. Локк, Ш. Монтеске, Т. ?еферсон, И Кант ва дигарон кор карда баромада шуд. Он?о сохтори феодалиро ма?кум намуда, назарияи навро оид ба ?у?у?у озоди?о, ки ба ?окимияти ?у?у? асос ёфта буд, тар?рез? намуданд. Ба а?идаи он?о муносибати байни фард ва давлат тан?о дар доираи ?у?у? бояд ?алли худро ёбад. Аз ин ну?таи назар ?окимият ?амчун нати?аи мав?удияти хал?, нати?аи созиши байни мардум ва ?окимон буд, ки ма?сади таъмини и?рои ?у?у?, тартибот ва озодиро дошт.
?у?у?шиноси франсавй Ш.Л.Монтеске (1689-1755) консепсияи ?у?у?и табиии инсонро боз ?ам инкишоф дода, во?еияти таъмини онро дар та?сими ?окимият ба рукн?ои ?онунбарор, и?роия ва суд? дид. ? ма?сади та?сими ?окимиятро дар бар?ам додани с?иистифода аз ?окимият медид.
На?ши му?имро дар татби?и конститутсионии назарияи та?симоти ?окимият?о, ки бо ма?сади дифои ?у?у?и инсон кор карда шуда буд, олимони амрикой Т.Пейн, Т.?еферсон, А.Гамилтон ва Д. Медисон и?ро кардаанд. Т.?еферсон аз назари ?оя?ои ?ум?уриявй ва демократй ?у?у?и инсонро асоснок намуд. ? ?ангоми омода намудани Эъломияи исти?лолияти ШМА (4-июли соли 1776) ?у?у??ои мусодиранашаванда ва фитрии инсонро дар он ?ойгир намуд. Ин аввалин ?у??ати расмии ?у?у?? буд, ки ?у?у??ои фитрии инсонро та?ассум мекард.
Дар Аврупо дар арафаи Ин?илоби буржуазии Фаронса 26 августи соли 1789 Эъломияи ?у?у?и инсон ва ша?рванд ?абул карда мешавад. Эъломия чун ма?м?и ?у?у?у озоди?ои эътирофшудаи инсон ва ша?рванд аз номи хал?и Франсия ба ?укумат пешни?од мешавад. Эъломия аз му?аддима ва 17 модда иборат буд. Дар Эъломия ?у?у??ои инсон аз ?у?у??ои ша?рванд ?удо карда мешавад. Ба ?у?у??ои инсон ?у?у??ои табиии он - ?у?у? ба: озод?, баробар?, моликият,   амният, мубориза алай?и истисмор   ворид мешуд. ?у?у??ои
ша?рванд?   ба волоиятм докимижти хал?й,   ба озоди?ои кафолатноки ша?рвандон ва кафол:ат?о»и иштирок дар ?аёти сиёсй мансуб буд.
Умуман, баъд аз ин?юлоб?ои буржуазии Англия ва Фаронса ?уку?и инсон дар Аврупо ба зинаи нави инкишофи худ расида, ?исмати зиёди ?у?у??ои табиии инсон мав?еи устуворро дар конститутсия?ои расмии давлат?ои Аврупои Марказй ва Шар?? иш?ол намуданд. Албатта, ин даврони ро? ёфтани ?у?у??ои инсон ба санад?ои конститутсионии давлат?ои буржуаз? буд, вале ?ан?з механизми таъмин ва ?ифзи ин ?у?у??о номукаммал буд.

Просмотр: 9192