1.МАФ?УМ ВА ТАНОСУБИ ?У?У? ВА ОЗОДИ?ОИ ИНСОН.

?у?у?и инсон яке аз арзиш?ои му?имтарини тамаддуни ?а?онист. Амалисоз? ва ё баръакс вайрон кардани ?у?у??ои инсон ба инкишофи р???, и?тисод?, и?тимо?, «сиёсии чи давлат ва ?омеа умуман ва чи ?ар як шахсияти ало?ида таъсир» мерасонад. ?у?у??ои инсон ба ?ар як одами дар ?ахон зиндагикунанда тан?о он хотир хос аст, ки вай ИНСОН аст.

?у?у?и инсон маф?уми хеле мураккабу гуногун?аб?а буда, ба он ?оидаи ягона ва тафсири якмаъно? додан душвор аст. Як гур??и муаллифон ху?ук?ои инсонро чун воситаи муваффа?шавии инсон ба неъмат?ои  асосии   моддию   маънав?, амалисозии лаё?ату истеъдод?ои худ, гур??и дигар ?амчун усулихудтасди?кунии нотакрору муста?илонаи шахсият  маънидод  мекунанд, зеро ?у?у?-?ои инсон он талаботи шахсиятро ошкор месозад, ки таъминсозии он?о ба вай имконият меди?ад, чун узви ?омеаи мушаххас инкишоф ёбад. Файфасуфон   мег?янд,   ки
?у?у?и инсон ну?таи назари махсус ба сохти ?а?он ва мав?еи инсон дар он мебошад. ?у?у?шиносон а?ида доранд, ки ?у?у?и инсон маф?уми ?у?у?ии муайянкунандаи муносибати байни?амдигарии инсон ва давлат (?окимият) мебошад. Зимнан, ?ам ин гур?? ва ?ам гур??и дигари олимон ?а?анд, зеро ?амаи со?а?ои фаъолияти ?аётии ?омеа бо ?у?у??ои инсон ало?аманданд.

Дар фа?миши имр?за аксаран ?у?ук?ои инсон чун имконият?ои му?ими табиии (атои табиат) рафтор ва инкишофи инсон дар ?омеа ва давлат, хусусият?ои ?удонопазире, ки ?удуди озоди?ои ?ро муайян мекунанд, баррасй мешавад.
Ба ?амагон маълум аст, ки шахсият дар ?омеа ва давлат дорои ?у?у??ои зиёд мебошад. ?ар як одам, чун иштирокдори муносибат?ои гуногуни ?амъият? - оилавй, ме?нат?, мол?, сиёсй ва гайра ин ?у?у??оро барои ?онеъсозии талаботи худ, муваффа?шав? ба ?адаф?ои муайяни ?аётй истифода мекунад. ?у?у??ое ?астанд, ки ба манфиат?ои ?арр?заи одамон марбутанд, масалан, ?уку??ои мусофир дар автобуси ша?рй, ?у?у?хои харидор дар магоза ва дигар ?у?у??ое, ки барои ?онеъсозии талаботи нисбатан му?им, масалан, ?у?у??ои одамоне, ки акди нико? мебанданд, ?у?у??ои меросгирон ва гайра нигаронида шудаанд. ?амаи ин ?у?у??ои гуногуни шахсият ?у?у??ои рафтори имконпазири одам мебошанд, ки дар ?онунгузории ?ар мамлакат та?ким меёбанд.
Вале фарк кардани ин ду маф?ум: "?у?у??ои инсон" ва "?у?у??ои шахсият" ?оиз аст. Зери маф?уми ?у?у??ои инсон ?у?у??ои нисбатан пура?амияти шахсият дар ?ар як ?омеа, давлат, дар тамоми ?а?он, ?у?у??ое фа?мида мешавад, ки бе он?о ?ар як шахсият наметавонад чун инсон арзи ?астй кунад, чунончи: ?у?у? ба ?аёт, ?уку? ба дахлнопазирии шахсият, ?у?у? ба ме?нат, ?у?у? ба та?сил ва боз бисёр ?у?у??ои дигар. ?у?у?и инсон ?амон чизест, ки арзиши инсонии ?ар кадом мард, зан ва к?дакро дар р?и Замин   таъмин менамояд.
?у?у?и инсон чораи рафтори имконпазири инсон аст, ки бо ?онун, ?амчунин ?оида?ои ахло?й, сиёсй, дин? кафолат дода шудааст.

Ба ин тари?, ?у?у??ои инсонро чун имконияти ба амал баровардани рафтор?ои муайян, вале дар доираи ?онун, бе вайрон кардани ?оида?ои ахло?? ва ?оида?ои дигар, масалан, бе ро? додан ба рафтор?ои беэ?тиромона нисбат ба одамони дигар баррас? кардан мумкин аст. Одамон ?у?у??ои худро озодона амал? сохта, бо якдигар ?амкор? мекунанд, аз ин р? манфиат?ои яке мсгавонад мухолифи манфиатхои дигаре бошад. Чунончи, ?ар одам ?у?у?и истиро?ат кардан дорад, вале вай ин ?у?у?и худро амал? сохта, масалан, дар хонаи худ шабона бо овози баланд муси?? г?ш карда, иеш аз ?ама бояд дар бораи ?у?у?и ?амсоя?о ба истиро?ат фикр кунад.
Хеле му?им аст, ки маф?ум?ои "?уку?и инсон" ва "бартар?" фарк карда шаванд, зеро ?у?у?и инсон ?аргиз бартар? ма?суб намешавад. Бартарй имтиёз, ?у?у?и истисноиест, ки ба одам барои и?рои ин ё он амал дода мешавад. Бартарих;о тан?о ба баъзе гур???ои одамон ва одами ало?ида мансуб буда, ба ?ояи ?у?укдои инсон мухолифанд. Баъзан ?атто ибораи "?у?у? ба озоди?о" истифода мешавад. "?ар як одам ба озодии афкор, ви?дон ва дин ?у?у? дорад", - и?рор аст яке аз му?имтарин ?у??ат?ои байналмилалй Эъломияи умумии ?у?у?и башар. Вале ба ?ар ?ол баъзе фар?ият?ои байти маф?ум?ои "?у?у??ои инсон" ва "озоди?о" -ро баррасй кардан мумкин  аст.
Агар ?у?у?и инсон имконияти ба ?о овардани амал?ои муайян бошад, масалан, ба амал баровардани ?у?укдои инсон бобати иштирок дар ?аёти сиёс? ва идоракунии д авлат дар назар дорад, ки одам аз ?умла метавонад дар интихобот иштирок намояд, ба ?онибдории ин ё он ?изб ва ё номзад овоз ди?ад, ё овоз нади?ад, яъне ?у?у??ои инсон интихоби амалро дар назар доранд ва давлат ?хцадор мешавад, ки барои амалисозй ва ?имояи ин ?у?у??о тамоми шароит?ои имконпазирро му?айё созад, пас, озоди?ои инсон чунин со?а?ои фаъолияти одам мебошанд, ки давлат ба он?о набояд дахл кунад, одам он?оро бе иштироки давлат ?ам амалй мегардонад, масалан, озодии ви?дон, озодии дину эъти?од, озодии афкор ва сухан тан?о ба имконият?ои интихюби фардии одам вобастаанд. Дар ин маврид давлат на тан?о ба со?аи озоди?ол фардии шахсият бояд дахолат накунад, балки инчунин бояд ?имояи онрю аз дахолати одамони дигар таъмин намояд. Масалан, дар давлати демократй му?им будани ?амаи дин?ои ?а?он? ва эъти?оди динй пазируфта мешавад — ин кори шахс? ва интихоби шахсии ?ар одам аст ва давлат набояд ба мансубияти одам ба ин ё он эъти?оди дин? таъсир расонад.
Бо ву?уди фар?ият?ои зикргардисдаи байни ?у?у??о ва озоди?ои инсон ОН?О ба ?амдигар тавъам буда, якдигарро пурра месозанд, инчунин ба дара?аи баробар аз ?оыибм давлат кафолат дода ва ?имоя карда мешаванд.

2.ШАЪНУ ЭЪТИБОР ?АМЧУН АСОСИ КОНСЕПСИЯИ ?У?У?И ИНСОН.

Асоси ?у?у??ои инсонро арзиши му?имтарин - шаъну эътибор ташкил меди?ад, ки онро аз ниго??ои гуногун баррас? кардан мумкин аст.
Аз як ?ониб, шаъну эътибор умуман эътироф шудани арзиши инсон ?амчун мав?удияти олии со?иба?лу ви?дон, сарфи назар аз сифат?ои мушаххас ва махсусият?ои характери ? мебошад. Яке аз асосгузорони назарияи ?у?у??ои инсон маорифпарвари фаронсавй Ж.Ж.Руссо бошад, таъкид мекард, ки шаъну эътибор дар худи мо?ияти одам мав?уд аст: "Даст кашидан аз озодии худ даст кашидан аз шаъну эътибори инсонии худ, аз ?у?у?и инсон, ?атто аз ??дадори?ост". ?амаи одамони р?и замин бо шаъну эътибори худ тавлид мешаванд ва дар ин бобат ?ама баробаранд. Одамон табиатан дар муносибат бо ?амдигар бояд дар р??и бародарй, э?тироми шаъну эътибор, ?у?у??о ва озоди?ои одами дигар рафтор намоянд".
Шаъну эътибор хосияти объективии инсон, арзиши олии ?, муносибати боэ?тиромона ба дигар одамон, давлатхо ва ?омеа?оест, ки арзишмандии ?ама гуна шахсиятро эътироф мекунанд.
Аз ?ониби дигар, шаъну эътибор ба?ои одами мушаххас аз тарафи дигар одамон, аз ?ониби ?омеа эътироф шудани он сифат?ои ахло??, интеллектуал? ва корй, дара?аи масъулиятнокист, ки ин одам со?иб мебошад. Одам ?ар ?адар бештар сифат?ои мусбат дошта бошад, шаъну эътибори вай дар ?омеа ?амон ?адар баланд аст. Бисёр ва?т ба?ои одилонаи ба шахсият аз ?ониби дигар одамон додашударо нуфузу обр?й меноманд. Дар ?ар фар?анг як навъ идеали шахсияти арзанда ва сифат?ое, ки вай бояд со?иб бошад, ?ой дорад. Ба ин тари?, категорияи шаъну эътибор бо маф?ум?ои ви?дон (э?соси масъулияти маънав? барои амал?ои худ дар назди одамони атроф, худба?оди?? ба рафтори хеш) ва ?арз (лаё?ати мувофи?созии амал?ои худ бо манфиат?ои ?амъият) зич алокаманд аст. Аз ин ли?оз боз як тарафи маф?уми "шаъну эътибор" аз ?ониби ?ар як инсон дарк гардидани ало?амандии худ бо ?омеа, а?амият, на?ш, са?м ва таъсири худ (э?соси шаъну эътибори худ) дар он мебошад. Дар шаъну эътибори шахс? як навъ майле ба муносибати муайян ба худ, талаби э?тиром аз ?ониби дигарон ва умуман, аз ?ониби ?омеа мав?уд аст.
Шаъну эътибори инсон сарчашмаи ху?у? ва озоди?ои ?ст. ?исмат?о дар бораи ?уку? ва озоди?о дар бисёр конститутсия?ои замони ?озира бо маф?уми "шаъну эътибори инсон" о?оз мешаванд. Аз ин ?и?ат Конститутсияи (Сар?онуни) ?ум?урии То?икистон низ истисно нест. Дар моддаи 5-и он омадагаст: "?аёт, кадр, номус ва дигар ху?у??ои фитрии инсон дахлнопазиранд". Шаъну эътибор маънои ?имоя аз з?роварии ?исмон? ва таъсиррасонии р??ониро дорад. ?е? кас набояд мавриди шикан?а, з?ровар?, муносибати бера?мона ва ?азоди?? ?арор гирад. Шаъну эътибор ?имояи обр?ю нуфуз ва номи неки инсонро низ ифода мекунад. ?имояи шаъну эътибори шахсият аз ?ониби давлат амалй мегардад: ягон ?олате барои костагии он асос шуда наметавонад.
3. муносибат?ои гуногун ба ?у?у? ва  ОЗОДИ?ОИ ИНСОН

Дар ?а?они иму?за нисбат ба ?у?у?у озоди?ои инсон муносибати ягона ву?уд надошта, дар ин хусус як ?атор а?ида?о, назария?о, таълимот ва тасаввурот ?астанд. ?амаи он?о бо шароит?ои таърихй, сиёс? ва и?тимоию и?тисодии инкишофи ?ар давлат, хусусият?ои фар?анг? ва анъанавии ин ё он ?омеа асоснок гардонида шудаанд. Аммо байни тамоми гуногунранги?ои таълимот оид ба ?у?у??ои инсон якчанд назарияеро ?удо кардан мумкин аст, ки таърихи ?адимй ва то имр?з ?онибдорону мухолифони худро доранд. Масалан, барои бар?арории ?ояи ?у?у??ои инсон назарияи таби? ?у?у?? ва назарияи позитивй (мусбат) таъсири ?алкунанда расондаанд. Тиб?и назарияи аввал ?у?у?и инсон характери табий дорад ва ба ?ар одам аз ла?заи тавлидаш мансуб аст.
Ба а?идаи ?онибдорони муносибати позитив? ?у?у??ои инсон аз давлат бармеоянд ва давлат мувофи?и сало?диди худ шакл, ?а?м ва мундари?аи он?оро муайян мекунад, яъне он?оро ба инсон ?адя карда, ?амзамон ?удуд?ои дахолати худро ба ?аёти шахсии ша?рвандон муайян месозад. ?у?у??ои инсон бояд ?атман дар ?онун?о та?ким ёбанд, дар акси ?ол он?о аз ?ониби давлат ?имоя карда намешаванд, бинобар ин чунин ?у?у??оро позитив? мег?янд.
Дар ?а?они имр?за омехтагии байни?амдигарии муносибат?ои таби? ва позитив? беш аз пеш мушо?ида мешавад.
Инсон ?у?у?у озоди?ои худро дар муносибат?ои байни?амдигар? чи бо одамони дигар ва чи бо давлат амалй месозад. Аз ин ну?таи назар боз ду назария - амуд? ва уфу?иро ?удо кардан мумкин аст. Назарияи амуд? аз ?ониби давлат эътироф, риоя ва ?имоя шудани ?у?у??ои инсонро (муносибати амуд?) дар назар дорад. Инсон ?у?у??ои худро ?амеша дар муносибат бо ма?омоти ?окимияти давлат?, шахсони мансабдор амал? гардонда, аз як ?ониб, риоя ва ?ифз гардидани ?уку??ои худро талаб менамояд, аз ?ониби дигар, дар назди давлат ??дадори?ои муайянро ба ?о меорад. Назарияи уфу?? риояи ?у?у?у озоди?оро дар муносибат?ои ?амдигарии байни одамон (муносибати уфу??) бе ?е? гуна дахолати давлат, масалан, дар оила, байни ?амсинфон дар назар дорад. ?ар ду назария ?ам дар ?онунгузорй инкишоф ёфтаанд: ?ар як одам бояд ?уку?у озоди?ои дигар одамонро э?тиром ва риоя кунад.
4. ХАРАКТЕРИ ГУНОГУН?АНБАГИИ ?У?У??ОИ ИНСОН.

Маф?уми ?у?у??ои инсон характери гуногун?анбаг? дорад, вай маънои ами?и на тан?о юридикй, балки сиёс?, и?тимо?-и?тисод?, фалсафй ва ахло?иро со?иб аст. Асоси ?у?у??ои инсонро ну?та?ои асосии ахло?, ки аз ?амаи дин?ои ?а?он? ва афкори мутафаккирони бузурги гузашта манша мегирад, нишон меди?ад.
Аз ниго?и фалсаф? маф?уми ?у?у??ои инсон ба ?ояи гуманизм, яъне инсонд?стй асос ёфтааст.
?анба?ои сиёсии ?у?у?и инсон аз он иборат аст, ки он?о бо демократия пайвасти ногустастан? доранд. Асоси демократия ?окимияти хал? аст, вале агар ша?рвандон дар давлат аз ?у?у??ои инсон ма?рум бошанд, он?о имконият надоранд, ки иродаи худро ифода намоянд ва дар идоракунии давлат ширкат варзанд.
?у?у?и инсон ?амчун маф?уми и?тимоию и?тисод? муста?илият ва со?ибихтиёрии молумулкии ?ар як ша?рванд, имконияти амалисозии талаботи и?тисодии худ тавассути амалигардонии ?у?у? ба ме?нат, барои сат?и шоистаи зиндаг?, ба моликияти хусусиро ифода мекунад. ?айр аз ин, дар чунин мо?ият ?уку?и инсон бо ёрии и?тимо? ба одамони бенавою э?тиё?манд пайвастагии ногусастан? дорад.
?у?у?и инсон ?амчун:ин маф?уми юридикист. ?у?у?и инсон ма?з аз ниго?и ?у?у?й имкониятн ба амал: баровардани рафтор?ои муайяни бо ?онуни ?ар мамлакат ва созишнома?ои байнимилал? кафолатдодашуда мебошад. Дар илми ?у?у?шиносй аксаран ?у?у?и инсонро субъективй меноманд, зеро он ба субъект?ои ало?ида (?ар як одами мушаххас, гур??и одамон) мансуб аст. Ва ?ар одам метавонад аз он озодона мувофи?и хо?ишу иродааш, бе ягон фишор истифода намояд ва дар ин маврид ?у?у?у озоди?ои дигар одамонро халалдор насозад.

Просмотр: 17759